گفتگوی اختصاصی صفحه اقتصاد با دکتر بهنام ملکی اقتصاددان
از یارانه بنزین به هر کد ملی تا راهکار برقراری عدالت برای قیمت بنزین
بهنام ملکی: در مورد این که گفته می شود هر زمان قیمت افزایش پیدا می کند مردم اعتراض می کنند، می توانم بگویم مشکل اصلی کشور، این است که حکمرانی به خوبی انجام نمی شود. این وضع، باعث شد هر روز پول ملی ایران، بی ارزش شود
موضوع اعطای سهمیه بنزین به هر ایرانی، به جای اعطای سهمیه بنزین به هر خودرو، ایده ای بود که به طور جدی در سال های اخیر مطرح شد و در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ به صورت آزمایشی یا پایلوت، در جزیره کیش استان هرمزگان به اجرا درآمد. برخی هم به آن عنوان ایده بنزین برای همه دادند ولی نهایتاً در تیر ۱۴۰۲، اجرای طرح آزمایشی آن در کیش، به علت مشکلاتی که به وجود آمد، متوقف شد.
در حال حاضر، نمایندگان مجلس در قالب بررسی برنامه هفتم توسعه، این اختیار را به دولت داده اند که اگر امکانپذیر است سهمیه بنزین یارانه ای به جای خودرو، به هر ایرانی داده شود و امکان فروش این بنزین توسط دارنده آن وجود داشته باشد. سایت خبری- تحلیلی «صفحه اقتصاد» در همین ارتباط با دکتر بهنام ملکی (اقتصاددان و مولف کتاب توسعه اقتصاد و برنامه ریزی)، چالش های مرتبط با سوخت بنزین و اعطای سهمیه بنزین به هر ایرانی یارانه بگیر را بررسی کرده است.
*****
*در روزهای اخیر که نمایندگان مجلس در حال بررسی لایحه برنامه پنجساله هفتم توسعه هستند، دوباره موضوع اعطای سهمیه بنزین به هر ایرانی، به جای اختصاص سهمیه بنزین به هر خودرو مطرح شده. به هر حال، موضوع قیمت بنزین، در سال ها و دهه های اخیر و حتی در سال های قبل از انقلاب، یک موضوع جنجالی بوده است. در سال ۱۳۸۴ که سال اول اجرای برنامه چهارم توسعه بود و نمایندگان دوره ششم مجلس این برنامه را مصوب کرده بودند، قرار بود قیمت بنزین افزایش پیدا کند، اما بعداً نمایندگان دوره هفتم مجلس، در سال ۱۳۸۳ با افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۸۴ مخالفت کردند.
آقای حداد عادل به عنوان رئیس مجلس هفتم، در روز ۲۶ اسفند ۱۳۸۳ گفت: «تثبیت قیمت ها، عیدی مجلس به ملت ایران است». همچنین در سال ۱۳۹۸ افزایش قیمت بنزین، باعث بروز نارضایتی هایی در سطح کشورمان شد.
از طرف دیگر در سال های اخیر، این ایده مطرح شد که بنزین به جای این که به خودرو، تعلق بگیرد به هر فرد ایرانی اعطا شود. نهایتاً اجرای آزمایشی این ایده، در جزیره کیش انجام شد و مردم کیش می توانستند خودشان از این سهمیه بنزین استفاده کنند، یا بنزین اختصاص داده شده به خودشان را بفروشند. به نظر شما، آیا این کار می توانست راه حل مناسبی باشد و عدالت را در توزیع یارانه بنزین یا درآمد برقرار کند؟
-واقعیت این است که این موارد، مسائل حاشیه ای و فرعی اقتصاد ایران است. ما به خاطر برخی ملاحظات، به شریان های اصلی که در حال خونریزی هست، کاری نداریم ولی سراغ سوراخ سنبه های فرعی می رویم و می خواهیم جلوی خونریزی آنها را بگیریم. طبیعی است که وقتی به شاهرگ اصلی و اولویت ها توجه نشود، هر روز نیاز هست که سیاستگذاری ها تغییر پیدا کند.
مشکلی که وجود دارد، این است که اولاً اگر در قیمت گذاری دستوری و قیمت گذاری های تبعیض آمیز، جنبه های ضد فساد در نظر گرفته نشود، حتماً فسادی که ایجاد می شود، بیش از منافعی است که قرار است به مردم برسد. در هر برنامه، باید جنبه های ضد فساد دیده شود و اگر جنبه های ضد فساد دیده نشود، این برنامه به ضدّ خودش تبدیل شده و اصلاً به فساد مطلق تبدیل می شود. در مجموع، آزاد بودن قیمت گذاری ها و دل سپردن به مکانیسم عرضه و تقاضا، شاید هزینه های کل کمتری داشته باشد.
*از نظر شما مساله اصلی اقتصاد ایران چه چیزی است که می گویید مساله بنزین، یک مساله حاشیه ای و فرعی است؟
-من بحث کلی کردم و در مورد این که گفته می شود هر زمان قیمت افزایش پیدا می کند مردم اعتراض می کنند، می توانم بگویم مشکل اصلی کشور، این است که حکمرانی به خوبی انجام نمی شود. چرا که رانت ها، فسادها و تبعیض هایی وجود دارد و ریل گذاری هایی وجود دارد که قابل دفاع نیستند.
این وضع، باعث شد هر روز پول ملی ایران، بی ارزش شود ولی بعداً ما به خاطر مسائل حاشیه ای، به طور مستمر دعوا و مرافعه می کنیم. به همین دلیل انرژی و توان ما، به خاطر درگیر شدن در مسائل حاشیه ای و فرعی، از دست می رود. می خواهم بگویم اگر قیمت بنزین را بالا ببریم، یا پایین ببریم سود و زیان آن، چندان سنگین نیست ولی این مساله به عنوان مساله حاشیه ای و پاشنه آشیل اقتصاد، مطرح است.
دولت، گزارش دهی مناسبی نداشته که مثلاً شفاف سازی کند و ببینیم تجربه توزیع بنزین در جزیره کیش چگونه بوده است. متاسفانه، این تجارب شفاف سازی نمی شود
بنابراین، اگر می خواهیم بحث بنزین و مسائل مربوط به قیمت گذاری را حل کنیم، باید کاری کنیم که سرچشمه های تورم را در کشور بخشکانیم. سرچشمه های تورم هم، دو بُعد دارد و یکی از این ابعاد، تحریم های خارجی است. یک بُعد دیگر، تحریم های داخلی است. ما اگر بتوانیم این دو تحریم و خصوصاً تحریم های داخلی را برداریم و اقتصاد ایران، تحریم نباشد، قاعدتاً به سمتی می رویم که پول ملی ایران قوی شود و شاید اصلاً نیاز باشد قیمت بنزین، پایین تر بیاید.
*منظورتان از تحریم های داخلی چه مواردی است؟
-تحریم های داخلی زیادی، وجود دارد و برای مثال، دولت مداخله گری می کند و قیمت گذاری های غیر واقعی، تصنعی و دستوری انجام می دهد. چرا که همه دستگاه های دولتی، به دنبال این هستند یک سهمیه و کوپن با قیمت ارزان داشته باشند، تا بتوانند برخی را با آن رانت ها راضی کنند، یا بتوانند از آن سوء استفاده کنند. امضای طلایی دستگاه های دولتی، خودش بزرگ ترین تحریم داخلی و یک رانت بزرگ است.
سوال این است که کدام دستگاه، حاضر شد امضای طلایی خودش را واگذار کند. در حالی که اینهمه هم تبلیغات انجام شد و فرضاً اعلام شد «درگاه ملی مجوزهای کشور» راه اندازی شده. سوال این است که چقدر از مجوزهایی که با رانت های سنگین، در ارتباط هستند برداشته شد.
*آقای محسن زنگنه، نماینده مجلس و سخنگوی کمیسیون تلفیق برنامه هفتم، گفته است که «در برنامه هفتم توسعه و در راستای عدالت در توزیع درآمد این امکان را به دولت داده ایم به جای این که سهمیه بنزین را به خودرو بدهد، آن را به افراد جامعه بدهد». از طرفی، بر اساس مصوبات مجلس، قیمت بنزین سهمیه ای در مدت ۶ سال اجرای برنامه پنجساله هفتم توسعه، تغییر نمی کند. البته اعطای سهمیه بنزین به افراد، تکرار همان تجربه بنزین در جزیره کیش می شود که به جای خودرو، سهمیه بنزین به افراد داده شد.
در چارچوب طرحی که در کیش اجرا شد، افراد می توانستند سهمیه بنزین خودشان را در قالب یک سامانه به فروش برسانند. البته کسانی که در اسفند ۱۴۰۱ بنزین خودشان را از طریق آن سامانه فروخته بودند، پول خودشان را در اردیبهشت ۱۴۰۲ دریافت کرده اند. یک بوروکراسی سنگین وجود داشته و فروشنده نمی توانسته سریعاً پول خود را در همان لحظه فروش بنزین خودش بگیرد.
با وجود مشکلات اجرای طرح آزمایشی توزیع بنزین در جزیره کیش، نمایندگان مجلس با چه هدفی موضوع اختصاص سهمیه بنزین به افراد را در برنامه پنجساله هفتم توسعه آورده اند و آیا با اعطای سهمیه بنزین به افراد یارانه بگیر، عدالت می تواند برقرار شود؟
-من اعتقاد دارم دولت، باید همه این یارانه ها از جمله یارانه بنزین و یارانه کالاهای اساسی را در قالب یک کارت هوشمند اختصاص بدهد. دولت، باید به گونه ای این یارانه ها را تخصیص بدهد که افراد بتوانند از سهمیه ای که دارند استفاده کنند و آن مبلغ، کمک حال زندگی شان باشد. البته قیمت ها نیز باید آزاد شود و قیمت گذاری دستوری وجود نداشته باشد. روشی که به نظر من می رسد، همین است، یعنی دولت باید یک کارت هوشمند و الکترونیک بدهد و مقدار مشخصی یارانه به افراد جامعه داده شود.
امضای طلایی دستگاه های دولتی، خودش بزرگ ترین تحریم داخلی و یک رانت بزرگ است. کدام دستگاه، حاضر شد امضای طلایی خودش را واگذار کند. سوال این است که چقدر از مجوزهایی که با رانت های سنگین، در ارتباط هستند برداشته شد
*به اعتقاد شما، آیا باید دادن سهمیه بنزین به هر خودرو حذف شود و سهمیه بنزین به هر فرد ایرانی داده شود؟
-بنده، تصورم این است که این کار به این صورت انجام شود و یارانه به هر فرد داده شود، یا این که یارانه در قالب کارت هوشمند، به سرپرست خانوار داده شود. بر این اساس و برای مثال، سرپرست خانوار یا افراد بتوانند ۶۰ لیتر بنزین در ماه دریافت کنند، یا فرضاً ۲ کیلو مرغ دریافت کنند.
*دولت نتوانسته در جزیره کیش و در قالب سامانه فروش بنزین، پول فروشندگان بنزین را در همان لحظه فروش، پرداخت کند و مردم در همان لحظه پول خودشان را دریافت نکرده اند. پرداخت این پول به سازمان هدفمند شدن یارانه ها کشیده شده و نهایتاً دولت با چند ماه تاخیر، پول بنزین فروشندگان جزیره کیش را پرداخت کرده است.
*این وضع، به خاطر این است که دولت ما، دولت شفاف و کارآمدی نیست. بنابراین، چون دولت این نوع ساختار را دارد و دولت با کسری بودجه سنگینی رو به رو هست، هزینه های زیادی دارد و تامین بودجه آنها برای دولت، اولویت دارد، در نتیجه نمی تواند این روش پیشنهادی بنده را با موفقیت انجام بدهد. به هر حال، دولت وقتی این نوع بودجه ها را در اختیار می گیرد، بلافاصله خرج هزینه های دیگر خودش می کند.
*الان مجلس تصویب کرده که قیمت بنزین یارانه ای یا همان سهمیه ای در ۵ سال اجرای برنامه پنجساله هفتم توسعه، تغییر نکند، یعنی قیمت بنزین سهمیه ای همین ۱۵۰۰ تومان فعلی می ماند و افزایش پیدا نمی کند. با این حال، دولت اختیار دارد قیمت بنزین آزاد را تغییر بدهد که الان ۳ هزار تومان است. از نظر شما، آیا چاره ای به غیر از همین روش فعلی اختصاص سهمیه بنزین به هر خودرو وجود ندارد و این روش قاعدتاً ادامه پیدا می کند؟
-با سوابقی که از دولت، سراغ داریم و با توجه به عدم موفقیت هایی که داشته است، همین طور می شود. البته دولت، گزارش دهی مناسبی هم نداشته که مثلاً شفاف سازی کند و ببینیم تجربه توزیع بنزین در جزیره کیش چگونه بوده است. متاسفانه، این تجارب شفاف سازی نمی شود چون منافع یک عده به خطر می افتد. دولت بنا به ملاحظات سیاسی، یا بنا به ملاحظات گروه هایی که از رانت های کلان بهره می بَرند، این نوع گزارش ها را منتشر نمی کند. هر دوی این موارد، باعث می شود دولت، گزارش هایی از این قبیل را منتشر نکند.
در حالی که اساساً دولت باید سرچشمه این نوع اتفاقات را خشک کند و باید آنچه را که باعث تورم های سنگین شده، کنترل کند. متاسفانه در حال حاضر، دهک های درآمدی جامعه هر روز بیش تر از چرخه اقتصادی حذف شده و هر روز فشار اقتصادی، سنگین تر می شود.
ما باید کاری کنیم که ارزش پول ملی بالا برود، تا مشکلات فعلی کشور حل شود. متاسفانه ما الان مثل آدم ناشی، سُرنا (ساز بادی) را از سَرِ گشادش می زنیم و این نوع رفتار کردن، فایده ندارد
دولت، باید اقتصاد را در اولویت قرار بدهد ولی من فکر می کنم دولت الان در اکثر جاها، هزینه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی زیادی می دهد و توجه به این حوزه ها را بر اقتصاد ترجیح می دهد. دولت، از اقتصاد می بَرد و به جایی می دهد که برایش در اولویت هستند. در حالی که شعار دولت، اقتصاد است، اما در عمل این طور نیست.
*برخی صاحب نظران گفته اند اعطای سهمیه بنزین به هر فرد ایرانی، باعث می شود افراد و مردم در این موضوع شریک یا به نوعی سهامدار شوند و بعداً در برابر افزایش قیمت بنزین، مقاومت نکنند و حتی با افزایش قیمت بنزین همراهی کنند. در عین حال می گویند دادن سهمیه بنزین به افراد جامعه، یک طرح عوام فریبانه است.
برخی دیگر از کارشناسان، گفته اند طرح بنزینی که در جزیره کیش اجرایی شد، باعث شد دولت، فروشنده صرف معرفی نشود ولی چون تورم در کشور وجود دارد، فروش بنزین با قیمت ثابت، راه حل مشکل نیست. این کارشناسان می گویند چون تورم وجود دارد و بنزین در اختیار افراد با قیمت ثابت فروخته می شود، عدالت مورد نظر هم برقرار نمی شود. آیا الان که مجلس اصرار دارد قیمت بنزین سهمیه ای برای ۵ سال همان لیتری ۱۵۰۰ تومان ثابت بماند، این کار باعث می شود تنش جدیدی در جامعه ایجاد نشود؟
-موضوع قیمت بنزین، بستگی به درآمدهای دولت دارد و اگر دولت، مثل سال های گذشته و جاری، کسری بودجه زیادی داشته باشد و هزینه های سنگین داشته باشد، قطعاً باز هم تورم هایی خواهیم داشت. در این حالت، این دو نرخی بودن قیمت و اساساً چند نرخی ها، خودش باعث می شود فنر قیمت فشرده تر شود و شاید فنر قیمت، یکباره باز شده و رها شود.
*در حال حاضر، قیمت هر لیتر بنزین در ترکیه، معادل ۷۰ هزار تومان است و در ایران قیمت هر لیتر بنزین سهمیه ای ۱۵۰۰ تومان و قیمت هر لیتر بنزین آزاد ۳ هزار تومان است. برخی می گویند اگر قیمت بنزین در ایران افزایش پیدا کند و به قیمت بنزین در کشورهای همسایه نزدیک شود، قاچاق بنزین از بین می رود.
به نظر شما، آیا برای این که بنزین تولید داخلی به کشوری مثل ترکیه قاچاق نشود، قیمت بنزین در داخل ایران باید افزایش پیدا کند، یا این که چون ما منابع زیرزمینی نفت و گاز داریم و از طرفی کشورمان تحریم شده و فشار اقتصادی زیادی بر مردم ایران وارد شده، قیمت بنزین سهمیه ای و آزاد نباید افزایش پیدا کند؟
-من فکر می کنم باید یک قیمت سهمیه ای حداقلی در حد همین چیزی که هست، وجود داشته باشد و یک قیمت آزاد هم وجود داشته باشد. اگر ما بخواهیم به طور مرتب، قیمت را ثابت نگه داریم دچار مشکل می شویم. از نظر صحبت کردن صرف، می توان به راحتی صحبت کرد و تحلیل ارائه کرد. ما می توانیم به راحتی بگوییم اصلاً قیمت بنزین، مجانی باشد و حتی دولت همین پول فعلی بنزین را نگیرد.
سوال مهم این است که آیا اصلاً این کار امکانپذیر است که دولت، بنزین را مجانی بدهد یا به طور مستمر با همین قیمت های فعلی بدهد. من می گویم، امکانپذیر نیست و یکی از دلایل هم، همین است که این وضع باعث می شود یک قاچاق سنگین شکل بگیرد و جریانات و گروه های مافیایی پنهان، سوء استفاده کنند.
البته این نوع جریانات، حتماً الان هم وجود دارند و سوء استفاده می کنند. در آن حالت، این گروه های مافیایی، قدرتمندتر می شوند. ما باید کاری کنیم که ارزش پول ملی بالا برود، تا مشکلات فعلی کشور حل شود. متاسفانه ما الان مثل آدم ناشی، سُرنا (ساز بادی) را از سَرِ گشادش می زنیم و این نوع رفتار کردن، فایده ندارد.
نظر شما