تحول در مناطق آزاد تجاری- صنعتی با ابزارهای مالی درآمدزایی

صفحه اقتصاد - بر اساس اولین برنامه پنجساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران که از سال 1368 اجرایی شده، تاسیس 3 منطقه آزاد تجاری- صنعتی در جزیره کیش ، جزیره قشم و بندر چابهار ، مطرح شد. اولین مناطق آزاد تجاری ایران در دهه ۷۰ شمسی تاسیس شده و در دهه های بعدی، به تعداد آنها افزوده شد.

بنا به دلایل مختلف، تاسیس مناطق آزاد تجاری- صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی، در ایران به اهداف مورد نظر دست نیافته است. قاعدتاً با رفع اِشکالات، می توان این مناطق آزاد را به سکوهایی برای توسعه سرزمین اصلی و مادر، تبدیل کرد.

*****

*کشور ما از چند دهه قبل، تاسیس مناطق آزاد تجاری و اقتصادی را شروع کرد و الان هم تعداد این مناطق آزاد تجاری افزایش پیدا کرده و فعالیت دارند ولی به هر حال، تاسیس آنها تاثیرات قابل توجهی بر اقتصاد ایران نداشته است. در حالی که اساساً مناطق آزاد تجاری و صنعتی با این هدف ایجاد می شوند که به رشد اقتصادی کشور کمک کنند.

تجربه کشورهای دیگر از جمله کشور چین نشان می دهد که تاسیس مناطق آزاد تجاری و صنعتی، واقعاً موثر بوده است. ما می دانیم که جنابعالی عضو هیأت مدیره منطقه آزاد قشم و معاون توسعه مدیریت دبیرخانه مناطق آزاد تجاری-صنعتی بوده اید. از چه زمانی، شما در حوزه مناطق آزاد تجاری- صنعتی شروع به فعالیت کرده اید و چگونه ارتباط کاری شما با مناطق آزاد شروع شد؟

-بنده از سال ۱۳۹۷ وارد حوزه مناطق آزاد تجاری- صنعتی شدم تا سال ۱۴۰۰. در ابتدا، پیشنهادهایی در این حوزه به بنده شد و من هم در مورد این پیشنهادها فکر کردم و بعد هم قبول کردم.

*اگر جنابعالی بخواهید آسیب شناسی کنید، عدم موفقیت ما در زمینه تاسیس مناطق آزاد تجاری و صنعتی را ناشی از چه عواملی می دانید؟

-تجربه تاسیس مناطق آزاد تجاری و صنعتی در کشورهایی مثل چین، ترکیه، امارات متحده عربی و حتی کشورهای تازه استقلال یافته عضو اتحاد جماهیر شوروی، موفق بوده است. در حال حاضر، تعداد ۵۲۰۰ منطقه آزاد تجاری و صنعتی در دنیا وجود دارد و این مناطق آزاد تجاری، دارای ویژگی هایی هستند که به رشد و توسعه کشورهای خودشان کمک کرده اند.

کشور چین با داشتن مناطق آزاد تجاری، به اقتصاد فعلی خودش دست یافته است. چین دارای بیش از ۲۵۰۰ منطقه آزاد تجاری و اقتصادی بوده و آن مناطق آزاد تجاری با داشتن برخی مزیت ها و ظرفیت ها، به اقتصاد چین کمک کرده اند. امروزه ما شاهد هستیم که کشور چین، به عنوان دومین اقتصادی قوی دنیا شناخته می شود.

همچنین عمده رشد و توسعه کشور امارات متحده عربی، مدیون بندر «جِبل علی» است. جبل علی، یک منطقه آزاد تجاری است که به شدت باعث رشد و پیشرفت امارات متحده عربی شد، اما یکی از مهم ترین دلایل موفقیت مناطق آزاد تجاری و صنعتی دنیا، این است که در دنیا اول زیرساخت های لازم ایجاد شده و بعد هم یک منطقه به منطقه آزاد تجاری تبدیل شده.

در حالی که در کشور ما، متاسفانه اول یک منطقه را به منطقه آزاد تجاری و صنعتی تبدیل کرده و بعداً به دنبال ایجاد زیرساخت می رویم. این نکته، نکته بسیار مهمی است و نکته دوم، این که نبودن زیرساخت در مناطق آزاد کشور ما، باعث شده مناطق آزاد تجاری ما از نظام خود-درآمدی، استفاده کنند یعنی خودشان باید درآمد داشته باشند و این درآمدها را هزینه کنند.

در مناطق آزاد تجاری و صنعتی، مسئولان هر منطقه، شروع به فروختن زمین کرده و امتیاز فروخته اند تا بتوانند با پول آن، زیرساخت ایجاد کنند. علت این که مناطق آزاد ایران، پیشرفت نکرده اند، این دو نکته مهم است.

به دلیل این که بنده، عضو هیأت مدیره سازمان منطقه آزاد قشم بوده ام، می گویم که در ابتدا یک منطقه و برهوت مثل قشم را به عنوان منطقه آزاد تجاری اعلام کرده و خواسته اند که این منطقه، یک منطقه آزاد تجاری و صنعتی موفق باشد.

هر چند که جزیره قشم از نظر مساحت از ۲۰ کشور دنیا بزرگ تر است. جزیره قشم، جزیره ای است که از نظر جغرافیایی ۱۳۰ کیلومتر طول و ۱۳ کیلومتر عرض دارد. در همه جای جزیره قشم، فرصت های زیادی در حوزه های تجاری، اقتصادی، گردشگری، صنعتی و تولیدی وجود دارد و از جزیره قشم به عنوان سرزمین فرصت های طلایی یاد می شده.

ما حتی در جزیره قشم، منابع گاز و نفت داریم، اما در ابتدا در جزیره قشم، زیرساخت ایجاد نکرده ایم و در ادامه، قشم را به منطقه آزاد تجاری و صنعتی تبدیل کنیم. اول اسم یک بیابان برهوت را منطقه آزاد قشم گذاشته ایم و بعد به مسئولان منطقه آزاد قشم گفته ایم که زیرساخت ایجاد کنید.

مدیر عامل سازمان منطقه آزاد تجاری- صنعتی قشم، دیده که نه پولی وجود دارد و نه درآمدی دارد. به همین دلیل، زمین فروخته و امتیاز داده که بتواند زیرساخت ایجاد کند و البته مناطق آزاد تجاری و صنعتی کیش و چابهار هم، همین طور هستند. امتیازات به طور موقت داده شده و مدیر منطقه آزاد تجاری و صنعتی، از این نوع امتیازات برای ایجاد فرصت استفاده کرده است.

*این امتیازات، شامل چه مواردی بوده که می گویید منبع درآمد سازمان های مناطق آزاد تجاری شده؟

-برای مثال، زمین محدوده مناطق آزاد را فروخته اند و از جمله در قشم، زمین فروخته اند تا بتوانند معابر مختلف داخل محدوده را آسفالت کنند. همچنین واگذاری اجاره به شرط تملیک انجام شده، یا واگذاری امتیازات ویژه بوده است.

برای مثال، برخی امتیازات خاص، به یک گروه یا دسته یا سرمایه گذار خاص داده اند تا بتوانند از منابع درآمدی آن، برای ایجاد زیرساخت های منطقه آزاد تجاری و صنعتی استفاده کنند.

البته نکته سومی که در مناطق آزاد تجاری، باعث ایجاد اِشکال شده و همچنان ادامه دارد نبودن یکپارچکی مدیریت است. از نظر قانونی، بالاترین مقام اجرایی هر منطقه آزاد تجاری و صنعتی، فقط مدیر عامل و هیأت مدیره منطقه آزاد تجاری و صنعتی است. در عین حال، اعضای هیأت مدیره مناطق آزاد، توسط رئیس جمهور که رئیس شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی است، منصوب می شوند.

در حالی که فعلاً در مناطق آزاد، حتی اداره وزارت ارشاد، وزارت کار و اداره آموزش و پرورش داریم و همچنین شهردار، فرماندار و شورای شهر داریم. با وجود ادارات دولتی مختلف و شهردار و فرماندار، منطقه آزاد تجاری- صنعتی، معنی ندارد. همه اختیارات یک منطقه آزاد تجاری- صنعتی، باید به مدیر عامل و هیأت مدیره همان منطقه آزاد تجاری- صنعتی، داده شود.

*یک هدف اصلی از تاسیس منطقه آزاد تجاری و صنعتی این است که بوروکراسی از بین برود و در کارهای اداری و صادرات و واردات، از طریق تسهیل امور انجام شود.

-ولی عملاً یک بوروکراسی جدید، برای مناطق آزاد تجاری کشور ایجاد شده. در جزیره قشم، هم فرماندار و شهردار داریم و هم این که مدیر عامل منطقه آزاد قشم را داریم.

مجید صفدری معاون اسبق توسعه مدیریت دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی و متخصص بانک و بیمه

*در برنامه پنجساله اول توسعه (۱۳۷۲- ۱۳۶۸)، موضوع تاسیس مناطق آزاد تجاری- صنعتی مطرح شده و مقرر شده ۳ منطقه آزاد کیش، قشم و چابهار تاسیس شود. در سال ۱۳۷۲ مناطق آزاد تجاری و صنعتی کشور تاسیس شده اند. در حالی که جزیره کیش در سال ۱۳۴۹ به عنوان مرکز بین المللی و توریستی کشور مطرح شده و در سال ۱۳۵۱ سازمان عمران کیش تاسیس شده با هدف ایجاد منطقه آزاد تجاری.

جنابعالی به موضوع نبود زیرساخت در مناطق آزاد تجاری کشورمان اشاره کردید ولی این موضوع ممکن است در مورد جزیره قشم صادق باشد. چطور در جزیره کیش که سال ها قبل مورد توجه بوده، امکانات کافی ایجاد نشده که حداقل کیش، یک نمونه موفق از تاسیس مناطق آزاد تجاری و صنعتی کشور باشد؟

-من این حرف شما را قبول دارم و باز منطقه آزاد کیش نسبت به قشم و چابهار و همچنین منطقه آزاد انزلی یا منطقه آزاد ارس، وضع بهتری دارد. چون از سال های قبل از انقلاب، کیش محل تردد بوده و لذا برخی امکانات مقدماتی و ابتدایی داشته است.

در کیش، یک مقدار زیرساخت وجود داشته ولی آن طور که شایسته یک منطقه آزاد باشد، زیرساخت وجود نداشته است. از دهه 710 شمسی، یعنی زمانی که کیش، منطقه آزاد تجاری و صنعتی شده، زمین فروشی، امتیاز فروشی و دادن مجوزهای خاص، باعث شده پیشرفت های لازم در این منطقه آزاد تجاری و صنعیت ایجاد نشود.

ما در این زمینه انتظار داریم حداقل دولت آقای رئیسی، هر چه سریع تر مشکلات موجود را برطرف کند. به صراحت در ماده 65 قانون احکام دائمی برنامه های توسعه کشور آمده که مدیریت تمام امور اجرایی، اقتصادی و سرمایه گذاری هر منطقه آزاد تجاری و صنعتی، در اختیار مدیر عامل و هیأت مدیره آن منطقه باشد.

در صورتی که متاسفانه در مناطق آزاد، چند پارگی و جزیره ای بودن مدیریت مناطق آزاد تجاری و صنعتی را داریم. در دولت آقای روحانی و زمانی که ما در دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی مسئولیت داشتیم، کارهایی را انجام دادیم ولی آن طور که شایسته بود کارها پیگیری نشد.

بحث برندینگ، در مناطق آزاد تجاری و صنعتی ما، اهمیت دارد ولی خیلی از مردم کشور ما، نمی دانند که چه ظرفیت هایی در مناطق آزاد تجاری و صنعتی ایران وجود دارد. البته ممکن است مردم، وجود بعضی مشوق ها را بدانند و مثلاً در مناطق آزاد تجاری، مشوق مالیاتی و مشوق گمرکی داریم. همچنین مشوق های مربوط به صادرات و واردات را داریم.

*مناطق آزاد در این حد شناخته شده اند که واردات کالاهای خارجی به آنجا آزاد بوده یا مثلاً به جزیره کیش سفر کنند که یک جای توریستی است. مناطق آزاد کشور ما عمدتاً با این عنوان ها شناخته شده اند تا این که محلی برای صادرات باشد.

-با این حال، در جزیره کیش 250 کارخانه وجود دارد. خیلی از مردم فقط فکر می کنند که به کیش سفر کرده و از پارک دلفین ها بازدید کنند یا از دریا و ساحل دریا آنجا استفاده کنند.

*حتی بحث استخراج جدی گاز و نفت در جزیره قشم مطرح بوده و آقای دکتر شمس اردکانی هم، به عنوان عضو هیأت مدیره سازمان منطقه آزاد قشم شده بود ولی بعداً با نارضایتی از این مسئولیت استعفا دادند.

طبق آمارهای موجود، میزان واردات ۱۰ برابر صادرات مناطق ازاد کشور بوده یا در سال ۱۳۹۲ فقط ۱۳۲ میلیون دلار صادرات از همه مناطق آزاد ایران داشته ایم ولی ۳ میلیارد دلار واردات به مناطق آزاد انجام شده بود. آیا این وضعیت نمی توانست اصلاح شود که تا الان این مشکلات ادامه پیدا نکند؟

-اگر مدیر منطقه آزاد تجاری و صنعتی، به واردات اجازه ندهد، پول ندارد و ردیفی بودجه ای ندارد.

*در همه سال های گذشته، اِشکالات کار مشخص بوده است. به چه علت، بالاخره این اِشکالات برطرف نشده؟

-بارها مشکلات مربوط به مناطق آزاد تجاری و صنعتی کشور مطرح شده ولی برای رفع این مشکلات اقدام نشده. مشکل مناطق آزاد تجاری و صنعتی، این است که در بودجه سالیانه کشور، منابعی در نظر نگرفته اند که زیرساخت های لازم در مناطق آزاد کشور ایجاد شود.

برای مثال، خواسته اند در محدوده منطقه آزاد، جاده احداث کنند، یا انبارها را مدرن کنند، یا حتی بنادر موجود را لایروبی کنند ولی بودجه ای برای انجام این کارها وجود نداشته است. در جزیره قشم، تعداد 4 بندر وجود دارد که لایروبی نشده اند. در این حالت، مدیران مناطق آزاد کشور، مجبورند درآمد زایی کنند.

شاید گفته شود که چرا مدل های درآمد زایی مناطق آزاد تجاری و صنعتی، اشتباه بوده است. این حرف، حرف درستی است چرا که مهم ترین مشکل مناطق آزاد کشور، مشکل درآمدزایی است.

در مورد این که چرا مشکل درآمد زایی مناطق آزاد کشور را حل نکره اند، باید بگویم متاسفانه، مدیران کارآمدی منصوب نشده اند. برای مثال، در منطقه آزاد کیش و در دو سال اخیر، آقای غلامحسین آهنگران فقط حدود 6 ماه، مدیرعامل بود. بعداً آقای لواسانی، به مدت 3 ماه مدیرعامل بوده و بعد هم آقای کشاورز فقط به مدت 6 ماه مدیرعامل بود. آقای کشاورز هم، در همین دی 1401 از مدیر عاملی منطقه آزاد کیش برکنار شد. در نتیجه، این عدم ثبات مدیریتی، به منطقه آزاد، تاجر و سرمایه گذار لطمه می زند.

ما باید مدیرانی را منصوب کنیم که این مدیران، کار اقتصادی و سرمایه گذاری، بدانند. به هر حال، وظیفه اصلی مناطق آزاد تجاری و صنعتی، انجام کار اقتصادی و سرمایه گذاری است. در بند 11 سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی که در سال 1392 ابلاغ شده، تعداد 4 ماموریت انتقال فناوری های پیشرفته، گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تامین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج از کشور، به مناطق ازاد تجاری- صنعتی کشور داده شده.

در قانون مناطق آزاد تجاری- صنعتی تاکید شده که مناطق آزاد فقط باید کار اقتصادی و سرمایه گذاری انجام بدهند. بنابراین، ما باید درآمد زایی مناطق آزاد تجاری و صنعتی کشور را افزایش بدهیم.

مجید صفدری معاون اسبق توسعه مدیریت دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی و متخصص بانک و بیمه

*به غیر از تامین درآمد از راه واگذاری زمین، از چه راه های دیگری، درآمد زایی مناطق آزاد امکانپذیر است؟

-در این زمینه، ما باید از روش های جدید سرمایه گذاری و ابزارهای تامین مالی از جمله « اوراق صکوک » استفاده کنیم. برای مثال، چند سال قبل همین کار را برای فرودگاه کیش انجام دادیم. آقای دکتر غلامحسین مظفری که مدیرعامل وقت منطقه آزاد کیش بودند کار مالی، بلد بود. چون ایشان، در یک دوره، مدیرعامل بانک شهر بود و به دلیل این که کار مالی بلد بود، نمی رفت زمین بفروشد و پول در بیاورد.

روش درآمد زایی در مناطق آزاد تجاری- صنعتی، باید به سمت صندوق های سرمایه گذاری احداث ساختمان و املاک برود ولی مدیرانی که متوجه این کارها نمی شوند یا روش های جدید سرمایه گذاری را نمی دانند، مجبورند زمین بفروشند یا امتیاز بدهند تا یک مقدار درآمد کسب کرده و هزینه کنند.

در سال ۱۳۹۸، در حد ۳۰۰ میلیارد تومان اوراق صکوک (اوراق مشارکت اسلامی) با نرخ سود ۱۸ درصد، برای تکمیل ترمینال فرودگاه کیش انتشار یافت. در آن زمان، ما نیامدیم زمین بفروشیم و فرودگاه کیش را تکمیل کنیم. در آن دوره، اوراق صکوک را در بورس منتشر کردیم و سرمایه داران و سرمایه گذاران، این اوراق مشارکت را خریداری کردند.

بنابراین، ما باید از روش های جدید تامین منابع مالی استفاده کنیم. به جای این که مدیر عامل منطقه آزاد تجاری - صنعتی، زمین بفروشد، باید از روش های جدید سرمایه گذاری از جمله اوراق صکوک و صندوق های سرمایه گذاری احداث ساختمان استفاده کند.