یادداشت اختصاصی از مرتضی ابراهیمی طاهری
سرمایه انسانی؛ طلای پنهان و کلید توسعه پایدار ایران
ایجاد فرصت‌های پژوهشی و محیط‌های کاری جذاب برای بازگشت نخبگان مهاجر، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بدون فراهم کردن این زمینه‌ها، بازگشت سرمایه‌های انسانی غیرممکن خواهد بود.
در جهان امروز که منابع طبیعی هر روز محدودتر و کم‌ارزش‌تر می‌شوند، حقیقتی به‌مراتب مهم‌تر خودنمایی می‌کند: سرمایه انسانی، یعنی دانش، مهارت و خلاقیت مردم، مهم‌ترین عامل رشد اقتصادی است. کشورهایی مثل کره جنوبی و فنلاند این حقیقت را به‌خوبی درک کرده‌اند و موفقیت‌های بزرگ اقتصادی خود را مدیون سرمایه‌گذاری هوشمندانه در نیروی انسانی هستند.
فرصت بی‌نظیر ایران؛ پنجره جمعیتی و نیروی جوان
ایران در شرایطی خاص و نادر قرار دارد؛ تقریباً ۶۹ درصد جمعیت کشور در سن کار هستند، یعنی در بازه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال (بانک جهانی ۲۰۲۳). این فرصت طلایی به عنوان «پنجره جمعیتی» شناخته می‌شود و می‌تواند موتور محرک توسعه اقتصادی باشد. به‌خصوص که بیش از ۲۲ درصد جمعیت کشور در سنین ۱۵ تا ۲۹ سال قرار دارند، بازه‌ای که بیشترین ظرفیت یادگیری و نوآوری را دارد (یونیسف ایران).
اما بهره‌برداری از این ظرفیت نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و تغییرات اساسی در نظام آموزش و اشتغال است.
چالش بزرگ؛ مهاجرت نخبگان و فقدان فرصت‌های مهارتی
متأسفانه بخش قابل توجهی از سرمایه انسانی ایران به دلیل نبود فرصت‌های متناسب با تخصص و مهارت‌هایشان، به مهاجرت روی آورده‌اند. بر اساس آمارهای بیان شده، حدود ۲۵ درصد استادان دانشگاه طی چند سال اخیر کشور را ترک کرده‌اند و جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نیز به بیش از ۱۲۰ هزار نفر رسیده است، در حالی که نرخ بازگشت این افراد کمتر از ۱ درصد است (Financial Times ۲۰۲۴).
این مسئله نه تنها به کاهش کیفیت آموزش و پژوهش در دانشگاه‌ها منجر شده بلکه زیان‌های جدی به پویایی اقتصادی و نوآوری کشور وارد کرده است.
ضرورت تحول آموزشی؛ از مدرک‌گرایی به مهارت‌محوری
راهکار اصلی مقابله با این بحران، تحول در نظام آموزش است. باید به جای تمرکز صرف بر مدرک و حفظیات، آموزش مهارت‌های عملی، تفکر خلاق، حل مسئله و کار تیمی در دستور کار قرار گیرد.
ایجاد مراکز تخصصی مهارت‌آموزی در زمینه‌هایی مختلف می‌تواند مسیر ورود جوانان به بازار کار را تسهیل کند و شکاف مهارتی را کاهش دهد. همچنین، تقویت پیوند عملی دانشگاه و صنعت ضروری است تا دانشجویان، آموزش‌های خود را در پروژه‌های واقعی کسب و کار تجربه کنند.
نقش کارفرمایان و دولت؛ حمایت و سرمایه‌گذاری هدفمند
شرکت‌ها و سازمان‌ها باید آموزش کارکنان را به عنوان بخشی از استراتژی رشد و نه هزینه اضافی ببینند. این نگاه می‌تواند به تقویت سرمایه انسانی و افزایش بهره‌وری منجر شود.
از سوی دیگر، دولت با ارائه مشوق‌های مالیاتی و سیاست‌های حمایتی می‌تواند بسترهای لازم را برای سرمایه‌گذاری در توسعه نیروی کار فراهم کند.
همچنین، ایجاد فرصت‌های پژوهشی و محیط‌های کاری جذاب برای بازگشت نخبگان مهاجر، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بدون فراهم کردن این زمینه‌ها، بازگشت سرمایه‌های انسانی غیرممکن خواهد بود.
چشم‌انداز آینده؛ اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه پایدار
اگر ایران بتواند این رویکرد جامع را به کار گیرد، سرمایه انسانی به عنوان بزرگ‌ترین سرمایه ملی به طور کامل به کار گرفته خواهد شد. مهاجرت نخبگان به چرخه‌ای دوطرفه تبدیل می‌شود که دانش و تجربه آن‌ها به داخل کشور بازمی‌گردد.
نتیجه نهایی، ساختن اقتصادی دانش‌بنیان، خلاق و پایدار است؛ اقتصادی که دیگر وابسته به منابع زیرزمینی نباشد و به نیروی انسانی توانمند و نوآور متکی باشد.
ایران امروز، بیش از هر زمان دیگری، به این تحول نیازمند است. تصمیم به سرمایه‌گذاری هدفمند در سرمایه انسانی، کلید طلایی عبور از چالش‌های اقتصادی و رسیدن به آینده‌ای روشن و درخشان است.
✍ مدرس دانشگاه- دکترای مدیریت برنامه ریزی
نظر شما