در گفتگوی «صفحه اقتصاد» با علی بیگدلی، کارشناس مسائل بین المللی مطرح شد
مزایا و تنگناهای عضویت ایران در سازمان همکاری های شانگهای
گفتگوی «صفحه اقتصاد» با دکتر علی بیگدلی - کارشناس مسائل بین المللی - مزیت ها و قابلیت های پیوستن ایران به سازمان همکاری های شانگهای
صفحه اقتصاد - ایران در روز سه شنبه 13 تیر 1402 (4 ژوئیه 2023) به عضویت دائم و کامل سازمان همکاری های شانگهای درآمد و وضعیت آن از حالت عضو ناظر به حالت عضو دائم، تغییر پیدا کرد. دو کشور چین و روسیه، قدرتمندترین کشورهای عضو این سازمان و از اعضای بنیانگذار آن هستند. همچنین کشورهای پاکستان، هندوستان و تاجیکستان، برخی دیگر از اعضای این سازمان هستند.
در گفتگوی « صفحه اقتصاد » با دکتر علی بیگدلی - کارشناس مسائل بین المللی - مزیت ها و قابلیت های پیوستن ایران به سازمان همکاری های شانگهای و این که ایران چگونه می تواند در شرایط تحریمی، از این عضویت بهره مند شود، به بحث گذاشته شده است.
*****
*ایران در سال ۲۰۰۵ عضو ناظر سازمان همکاری های شانگهای شد و در روز سه شنبه ۱۱ تیر ۱۴۰۲ به طور رسمی به عضویت دائم این سازمان درآمد. این سازمان در حوزه های امنیتی، سیاسی و اقتصادی، فعالیت دارد و چین و روسیه، قدرتمندریت اعضای آن هستند. به نظر شما، سازمان شانگهای، چه قابلیت هایی دارد و اعضای آن، چه مزایایی را می توانند از طریق عضویت در این سازمان کسب کنند؟
-اساس و بنیان شکل گیری سازمان همکاری های شانگهای، بر پایه مسائل امنیتی و سیاسی و تا حدودی نظامی بوده و بار اقتصادی در این سازمان، ارزش و اهمیتی ندارد. موضوع همکاری های اقتصادی، در اساسنامه سازمان شانگهای وجود ندارد. این که آقای رئیسی، گفته اند «دلار» را از معاملات درون سازمانی اعضای سازمان شانگهای حذف کنیم، یک اظهار نظر غیر عالمانه است چرا که چنین چیزی، اصلاً امکان ندارد انجام شود.
سیاست حذف دلار از معاملات کشورهای عضو، میسر نبوده و عمدتاً این خواسته روسیه بوده است. چینی ها اصلاً نمی توانند این کار را انجام بدهند چون با کشورهای مختلفی، مبادلات تجاری دارند. حتی با اعضای سازمان شانگهای هم بعید به نظر می رسد که چین بتواند دست به چنین اقدامی بزند.
یک بحث دیگر این است که اعضای سازمان شانگهای، اعضای متجانسی نیستند. چرا که بعضی از کشورهای عضو این سازمان، با همدیگر در تعارض هستند. برای مثال، هند با چین در حال تعارض بوده و همین طور هند با پاکستان، تعارض دارد. البته عضویت ایران در سازمان همکاری های شانگهای، بی اهمیت نیست ولی حداقل فعلاً و ظاهراً اهمیت اقتصادی ندارد مگر این که اقداماتی فارغ و بیرون از سازمان همکاری سازمان شانگهای و دو طرفه بین اعضای آن صورت بگیرد.
در اساسنامه سازمان همکاری شانگهای، هیچ صحبتی از همکاری های اقتصادی به میان نیامده و هدف این سازمان، بیش تر همکاری های اطلاعاتی و امنیتی است. بنابراین، این انتظاری که آقای رئیسی دارد، شاید یک مقدار انتظار خارج از قواعد حاکم بر سازمان همکاری های شانگهای است.
*قبل از این که ایران در سال ۲۰۰۵ میلادی، عضو ناظر سازمان شانگهای شود، در سال ۲۰۰۳ دولت چین گفته بود که برنامه بلند مدت برای تشکیل منطقه آزاد تجاری تهیه شود. همچنین در سال ۲۰۰۴، سندی شامل ۱۰۰ برنامه برای افزایش سطح تجارت بین اعضای سازمان شانگهای امضاء شده.
از طرفی، در قالب همین سازمان، ایده اجرای پروژه های مشترک مخصوصاً در حوزه انرژی و با اولویت بالا مطرح شده. آیا ممکن است در سال های آینده، جنبه اقتصادی پیمان شانگهای تقویت شود؟
-ممکن است کشورها به طور دو جانبه بین خودشان همکاری های اقتصادی داشته باشند ولی این سازمان، ضرورتاً به دنبال همکاری های اقتصادی نیست. هدف تاسیس سازمان همکاری های شانگهای، همکاری های اقتصادی نبوده بلکه همکاری های امنیتی، سیاسی و استراتژیک مثل مبارزه با تروریسم بوده است.
با این حال، امکان دارد که فارغ از دستورالعمل و اساسنامه سازمان همکاری های شانگهای، کشورهای عضو با همدیگر مبادلات تجاری داشته باشند و این مبادلات تجاری، بر اساس پول های ملی دو طرف صورت بگیرد. امکان این حالت وجود دارد و الان ما با بعضی از کشورهای آسیای مرکزی، همین کارها را انجام می دهیم. این وضع، در حقیقت یک نوع معاملات پایاپای اقتصادی است ولی این که بخواهیم از مبادلات تجاری همه این کشورها، دلار را حذف کنیم، یک امر تقریباً بعید به نظر می رسد.
در مورد اجرای پروژه ها باید بگویم که چینی ها بعد از تحریم شدن ایران توسط آمریکا، پروژه های نفتی کشور ما را رها کردند و رفتند. حتی قرارداد 25 ساله ایران و چین را امضاء نکرده اند. در حالی که چینی ها همین قرارداد ولی با الگوهای دیگر را با کشورهای دیگر امضاء کرده اند. چینی ها الگوهای مختلفی را برای قراردادهای 25 ساله تهیه کرده اند و با کشورهایی مثل عربستان، مصر و امارات به صورت دیگری عمل کرده اند.
بنابراین، هنوز چینی ها با ایران قرارداد 25 ساله را امضاء نکرده اند. این وضع، نشان می دهد سطح مبادلات تجاری بین ایران و چین و اعضای دیگر سازمان، چندان افزایش نداشته است. فقط به صورت جزئی سطح مبادلات ایران و برخی کشورهای آسیای مرکزی افزایش پیدا کرده و مبادلات تجاری پایاپای را داریم.
*در سال های قبل، تاجیکستان مخالف عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای بود. هچنین موضوع عدم الحاق ایران به گروه ویژه اقدام مالی ( F.A.T.F ) مطرح بود. در حال حاضر که ایران شرایط گروه ویژه اقدام مالی را نپذیرفته است، چگونه در وضعیت فعلی، اعضای سازمان شانگهای قبول کرده اند که ایران عضو دائم این سازمان شود؟
-الان به دلیل این است که چین و مخصوصاً روسیه، اختلافات شدیدی با غرب پیدا کرده اند. بنابراین، برای این که این دو کشور بتوانند از ایران، امتیازاتی بگیرند این عضویت را قبول کرده اند چون این کشورها، نگاه ابزاری به ایران دارند، عضویت ایران را پذیرفته اند. از طرف دیگر، ایران روابط نسبتاً زیادی با چین و روسیه دارد و بالاخره ایران باید به عضویت این سازمان در می آمد. با این عضویت، ایران مورد حمایت سه کشور قدرتمند هند، چین و روسیه قرار گرفته است.
ما با تاجیکستان، مشکلات دیگری داشتیم و حتی یکی از کسانی که قبلاً دانشجوی من در دانشگاه بود و بعداً به عنوان وابسته فرهنگی در تاجیکستان فعالیت می کرد، از تاجیکستان اخراج شد. ما این نوع مشکلات را با تاجیکستان داشته ایم و بنابراین، عضویت ایران در سازمان شانگهای، بستگی به شرایطی داشته که الان به وجود آمده است وگرنه ایران سال های سال، منتظر عضویت دائم در سازمان همکاری های شانگهای بود.
در حال حاضر، به دلیل این که شرایط تغییر کرده و غرب هم شدیداً به روسیه اعتراض می کند و نگران توسعه همکاری ایران و روسیه است، ایران را به عنوان عضو دائم سازمان همکاری های شانگهای پذیرفته اند. با این حال، این عضویت تغییر اساسی در اقتصاد ایران ایجاد نخواهد کرد. به هر حال، ما می دانیم که کشور چین از سرمایه گذاری در ایران منصرف شد به خاطر عدم عضویت ایران در گروه ویژه اقدام مالی (FATF).
وقتی که ایران، عضو گروه ویژه اقدام مالی نیست، شبکه بانکی دنیا به سمت ایران مسدود است. به این دلیل بود که آقای رئیسی، می گوید معاملات دلاری را حذف کنیم. در حالی که شبکه بانکی، فقط با دلار، کالاهای مختلف را مبادله می کند. تا زمانی که ما مساله برجام را حل نکنیم، تا کنوانسیون پالرمو را در مورد مسائل مربوط به پول شویی و موضوع تروریسم رعایت نکنیم و تا قواعد گروه ویژه اقدام مالی را رعایت نکنیم، امکان هیچ نوع رشد و توسعه اقتصادی، در ایران به وجود نخواهد آمد.
ما برای رها شدن از انجماد اقتصادی فعلی، هیچ راهی به غیر از پذیرش برجام و همسویی با آژانس بین المللی انرژی اتمی نداریم. وقتی که این موارد، اجرایی شود ما باید به طور کامل قواعد گروه ویژه اقدام مالی (FATF) را بپذیریم تا شبکه مسدود شده بانکی به سمت ایران باز شود.
*در روز سه شنبه ۱۱ تیر ماه جاری، ولادیمیر پوتین اعلام کرد که ۸۰ درصد از مبادلات تجاری چین و روسیه، با پول های داخلی یعنی یوآن و روبل انجام می شود. اگر ایران با چین و روسیه، از طریق پول های داخلی به جای دلار همکاری کند، آیا این تغییرات، آثار مثبتی را برای ایران دارد؟
-الان انجام مبادلات چین و روسیه، با روبل و یوآن انجام می شود ولی این پول ها فقط در این دو کشور اعتبار دارد. چین هم برای این که از اقتصاد روسیه حمایت کند، دست به چنین اقدامی زده ولی به هر صورت، پول های یوان و روبل، اعتبار بیش تری دارند و ارزش پول ایران به طور مستمر کاهش پیدا می کند. در عین حال، حجم مبادلات دو کشور چین و روسیه، زیاد است.
اگر چین بخواهد در سطح بین المللی، دست به چنین اقدامی بزند قطعاً بسیاری از بازارهای خودش را در دنیا از دست خواهد داد. چون حجم مبادلات ایران، زیاد نیست و توانایی های اقتصادی زیادی ندارد، ارزش ریال آن هر روز در نوسان است. بنابراین، ایران امکان آن را ندارد که بتواند این کار را انجام بدهد. تا الان این کار توسط ایران با چین و روسیه انجام نشده و معلوم نیست در آینده چه اتفاقاتی در این زمینه رخ بدهد.
*چین به عنوان دومین قدرت اقتصادی دنیا، طرح بزرگ «یک کمربند- یک راه» را دنبال می کند. یک بحث مهم که مطرح بوده، این است که ایران از امکانات ترانزیتی در قالب همکاری با چین و بقیه کشورهای عضو سازمان شانگهای استفاده کند.
همچنین برخی اعتقاد دارند که ایران باید برای مقابله با تحریم ها و حل پرونده هسته ای، از ظرفیت های همکاری با اعضای سازمان شانگهای استفاده کند. به اعتقاد شما، ظرفیت هایی که ممکن است ایران بتواند از آنها در قالب پیمان شانگهای استفاده کند، شامل چه مواردی می شود؟
-آن طرح یک کمربند- یک راه، هنوز به مرحله اجرا در نیامده و هزینه اجرای آن خیلی بالا بود. چرا که چیزی حدود 700 میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز داشت. امروزه چینی ها در مورد این طرح چندان صحبت نمی کنند و چند بار هم، مسیر احداث آن تغییر کرده است. حتی ترکیه قصد داشت از طریق دریای خزر مسیری به سمت آسیای مرکزی، افغانستان و پاکستان و نهایتاً هندوستان و چین باز کند.
اجرای این پروژه ها، سرمایه گذاری زیادی می خواهد و صرفه اقتصادی آن، باید اثبات شده باشد. الان چینی ها به دنبال الگوهای متفاوت از قراردادهای 25 ساله با کشورهای مختلف مخصوصاً با کشورهای ثروتمند عربی هستند. همکاری چین با این نوع کشورها، بیش تر برای چینی ها به صرفه خواهد بود. به دلیل این که هم بازارهای جدید ایجاد می کنند و هم این که میزان محبوبیت چین در کشورهای شیخ نشین حوزه خلیج فارس بالا رفته است.
*در مورد خنثی سازی تحریم ها و پرونده هسته ای، چه امکانی برای ایران از طریق عضویت در سازمان همکاری های شانگهای وجود دارد؟
-چین و روسیه، عضو دائم شورای امنیت هستند ولی ایران هم به نوعی به این دو کشور امتیازاتی می دهد تا این دو کشور در مواقعی مخالفت کنند. هر چند که در سال های قبل، چند قطعنامه علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل صادر شد و همین چین و روسیه هم، آنها را تایید کردند. به هر حال، ایران ناچار است که وقتی تنفر نسبت به غرب دارد، تمایل به شرق پیدا کند.
البته این نوع رفتار کشور ما در نظریات ناظر بر روابط بین الملل، جای بحث دارد. برای مثال، محمد بن سلمان را ببینید که یک جوان تحصیلکرده است ولی مشاوران بسیار زیرک و دانایی دارد. او هم با روسیه و چین دوست است، هم با ژاپن و کره جنوبی دوست است و هم این که با آمریکا و اروپا دوست است. او توانسته تنوع و تکثر را در کانون های مبادلات سیاسی و اقتصادی گسترده کند.
در ارتباط با بحث خنثی کردن و دور زدن تحریم ها، می توانم بگویم که این کار شاید یک درآمد بخور و نمیر، به ما تحویل بدهد ولی نهایتاً به زیان ما تمام خواهد شد. برای مثال، در مورد صادرات نفت و با چشم بستن آمریکایی ها بر صادرات نفت ایران، ما توانسته ایم به صادرات حدود یک میلیون و 700 هزار بشکه در روز برسیم.
در حال حاضر، چینی ها شاید 20 تا 25 درصد زیر قیمت جهانی، نفت ما را می خرند. این وضع، نفع خاصی برای ما ندارد و ما ناچاریم کالاهای مورد نیاز را از بازارهای قاچاق به دست بیاوریم. برای این که نمی توانیم مبادلات دلاری انجام بدهیم و سیستم جهانی به سمت ایران بسته شده.
*از نظر شما گشایش های جدی اقتصادی فقط از طریق اجرای توافق هسته ای برجام یا چیزی شبیه آن امکانپذیر است و عضویت در سازمان شانگهای دستاوردهای بزرگ و گشایش های بزرگ اقتصادی نمی تواند ایجاد کند؟
-بله؛ همین طور است. تنها راه رهایی ما از اقتصاد منجمد فعلی، این است که ما مشکل برجام را حل کنیم و قواعد گروه ویژه اقدام مالی را بپذیریم تا شبکه بانکی دنیا به سمت ایران باز شود. در این حالت، زمینه برای سرمایه گذاری خارجی در ایران فراهم می شود. اگر ما می خواهیم در زمینه تحقق رشد اقتصادی و مهار تورم موفق باشیم راهی نداریم به غیر از این که نوع نگاه خودمان را نسبت به منطقه و جهان تغییر بدهیم.
نظر شما