یادداشت اختصاصی از مینا جعفری
الزامات تاب آوری در اقتصاد
در این مقاله، مفهوم و شاخص های اندازه گیری که در سال های اخیر در خصوص تاب آوری در حوزه اقتصاد مطرح شده، ارائه شده است.
تاب‌آوری اقتصادی (Economic Resilience) توانایی یک نظام اقتصادی برای مقابله، سازگاری و بازیابی از شوک‌ها و بحران‌های داخلی و خارجی است لذا توانایی سیستم ها و جذب تغییرات و ایستادگی در مقابل آن ها وجه اشتراک اقتصاد مقاومتی به مفهوم «توانمندسازی اقتصاد ملی در مقابل تغییرات, مخاطرات و تهدیدهای داخلی و خارجی بر سر راه پیشرفت و دستیابی به اهداف چشم انداز کشور و استفاده از فرصت های آنها» همان متون علمی رایج در حوزه اقتصاد, تاب آوری است.
ازسوی دیگر اصطلاح «اقتصاد مقاومتی» در ادبیات کلاسیک اقتصادی در ایران، این مفهوم نخستین‌بار به‌طور جدی در گفتمان سیاست‌گذاری اقتصادی مطرح شد و در سال ۱۳۹۲ با ابلاغ «سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی» توسط رهبر جمهوری اسلامی، جایگاه رسمی یافت. این رویکرد مبتنی بر اصولی چون دانش‌بنیان بودن، عدالت‌محوری، مردمی‌سازی اقتصاد، اصلاح الگوی مصرف و مقابله با فساد ساختاری است.
در مقابل، اقتصاد مقاومتی مفهومی بومی در گفتمان جمهوری اسلامی ایران است که بر درون‌زایی، مردم‌محوری، کاهش وابستگی به بیرون، و تقویت تولید ملی تأکید دارد. این رویکرد، بحران را بیشتر محصول فشارهای سیاسی و تحریم‌های خارجی می‌بیند و پاسخ آن را در استقلال اقتصادی، خودکفایی و مقاوم‌سازی ساختارها می‌جوید.
در حالی که تاب‌آوری اقتصادی نگاه انطباقی و بازیابی دارد، اقتصاد مقاومتی جهت‌گیری بازدارنده و مقاوم‌ساز دارد. بهره‌گیری هم‌زمان از این دو رویکرد می‌تواند به‌عنوان مکمل یکدیگر، بستر مناسبی برای حفظ و تقویت امنیت اقتصادی ایران فراهم سازد.
زمانی یک سیستم اجتماعی تاب آور است که بتواند مخاطرات موقت یا دائم را جذب کرده و خود را با شرایط به سرعت در حال تغییر انطباق دهد, بدون اینکه کارکرد خود را از دست بدهد.
شاخص های اندازه گیری تاب آوری در دو گروه شاخص های سطح ملی و منطقه ای دسته بندی شده اند. آگاهی از مباحث و تلاش های کشورهای دیگر در این حوزه می تواند در اجرایی نمودن و ارزیابی سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی و شاخص سازی برای آن مفید و موثر باشد.
در جهانی که با بحران‌های متعددی چون همه‌گیری، تغییرات اقلیمی، تحریم‌های اقتصادی، نوسانات بازار و جنگ‌های تجاری روبه‌روست، توان مقاومت و بازگشت‌پذیری اقتصاد به مسئله‌ای بنیادین تبدیل شده است. تاب‌آوری اقتصادی مفهومی کلیدی در سیاست‌گذاری توسعه‌ای است که تضمین می‌کند اقتصاد ملی نه‌تنها در برابر تکانه‌ها سقوط نکند، بلکه با قدرت، مسیر پیشرفت خود را ادامه دهد.
مفهوم تاب‌آوری نخستین‌بار در حوزه بوم‌شناسی مطرح شد، اما از دهه ۱۹۷۰ به اقتصاد وارد شد. تاب‌آوری اقتصادی به‌طور رسمی در گزارش‌های نهادهایی چون OECD و UNDP در دهه‌های اخیر به‌ویژه پس از بحران مالی ۲۰۰۸ و سپس پاندمی کرونا جایگاه مهمی یافت. این مفهوم ترکیبی از سه عنصر کلیدی است:مقاومت در برابر شوک-تطبیق‌پذیری در شرایط بحران-سرعت بازیابی پس از بحران.
نظام‌های اقتصادی همواره در معرض شوک‌های بیرونی (مانند تحریم‌ها، بحران جهانی، افزایش قیمت انرژی) و درونی (مانند فساد، ناکارآمدی، نوسانات پولی) هستند. بعنوان یک کارشناس اقتصادی و مدیری که سال ها افتخار خدمت به این کشور و مردمانش را داشته است با کسب تجربه خدمتتان عرض مینمایم که اگر این شوک‌ها منجر به فروپاشی، رکود یا بی‌ثباتی شوند، ساختارهای اقتصادی و اجتماعی آسیب جدی خواهند دیدنقطعه عطف آن وقت است که تاب‌آوری اقتصادی نه‌تنها ابزار بقای اقتصادی، بلکه شرط توسعه پایدار است. در ایران، با توجه به تجربه تحریم‌ها و بی‌ثباتی ارزی، ارتقای تاب‌آوری اقتصادی یک اولویت ملی محسوب می‌شود.
برای ارتقای تاب‌آوری، باید به عناصر ساختاری، نهادی و رفتاری توجه شود، مهم‌ترین ابعاد آن عبارتند از:تنوع‌بخشی به اقتصاد-کاهش وابستگی به یک منبع مانند نفت -افزایش انعطاف‌پذیری سیاست‌های مالی و پولی -تقویت سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی -ارتقای حکمرانی اقتصادی و شفافیت نهادی -سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حیاتی -حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط -آمادگی نظام بانکی برای بحران‌ها با استمرار ورزیدن براجرای ابعاد ساختار های مطروحه به قطعیت میتوان از بحران حادث شده بر اقتصادبه نحوه مطلوب گذرکرد
اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر با تحریم‌های شدید بین‌المللی، نوسانات ارزی، کاهش درآمدهای نفتی و ضعف ساختارهای تولیدی مواجه بوده است. در چنین شرایطی، تنها رویکردی که می‌تواند استقلال اقتصادی، رفاه پایدار و امنیت معیشتی ایجاد کند، نگاه مقاومتی به اقتصاد است. این نگاه نه‌تنها در برابر بحران‌ها ایستادگی می‌کند، بلکه زمینه‌ساز رشد درون‌زا و پایدار نیز هست.از نظربنده، اقتصاد مقاومتی، از وابستگی به واردات کاسته و بنیان‌های تولید ملی را تقویت می‌کند.
تاب‌آوری اقتصادی (Economic Resilience) و اقتصاد مقاومتی (Resilient Economy) دو مفهوم کلیدی در سیاست‌گذاری اقتصادی هستند. این دو مفهوم هرچند اشتراکاتی در هدف حفظ پایداری اقتصاد دارند، اما از منظر نظری و راهبردی تفاوت‌های معناداری میان آنها وجود دارد.
تاب‌آوری اقتصادی مفهومی برگرفته از ادبیات جهانی توسعه است که در نهادهایی چون OECD و UNDP تعریف شده و به توانایی یک نظام اقتصادی برای مقابله، تطبیق و بازیابی از بحران‌ها می‌پردازد. این مفهوم بر انعطاف‌پذیری، تنوع‌بخشی، پاسخ‌گویی سریع و بازسازی پس از شوک‌ها تأکید دارد و بحران را پدیده‌ای طبیعی در اقتصاد جهانی می‌داند که باید با مدیریت داده‌محور و سیاست‌های پویا با آن مواجه شد.
تاب‌آوری اقتصادی فراتر از یک توان واکنشی است؛ این مفهوم نشان می‌دهد که اقتصاد باید نه‌تنها مقاومت کند، بلکه فرصت‌های نهفته در دل بحران را شناسایی و به پیشرفت تبدیل کند. کشوری که زیرساخت نهادی قوی، مشارکت مردمی، و تنوع تولیدی دارد، در برابر بحران‌ها نمی‌لرزد. برای ایران، که در دهه‌های اخیر پیوسته در معرض فشارهای سیاسی، ارزی و ساختاری بوده، بازتعریف سیاست‌گذاری بر پایه تاب‌آوری اقتصادی، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. در این مسیر، نقش پژوهش، حکمرانی داده‌محور و برنامه‌ریزی بلندمدت بیش از پیش برجسته می‌شود.
اقتصاد مقاومتی یک الگوی پایدار برای اداره هوشمندانه اقتصاد در جهان پرمخاطره امروز است. این رویکرد، بهره‌گیری از مزیت‌های داخلی، توان مردمی، نهادهای قوی و مدیریت کارآمد را در کانون توجه قرار می‌دهد.
در نهایت، موفقیت این الگو در گرو همراهی نخبگان، تصمیم‌گیران، و مشارکت واقعی مردم در فرآیند تولید و توزیع است. اقتصاد مقاومتی، در صورت اجرا شدن به شیوه‌ای علمی، می‌تواند هم راهبردی برای بقا و هم الگویی برای پیشرفت باشد.
نظر شما