گفتگوی «صفحه اقتصاد» با مصطفی اقلیما؛ استاد دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی
از چالش «تورم» تا مستمری افراد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی
مبلغ مستمری مددجویان کمیته امداد و بهزیستی در سال ۱۴۰۲، مشکلات مددجویان کمیته امداد و بهزیستی برای سال ۱۴۰۲ در گفتگو با مصطفی اقلیما استاد دانشگاه علوم بهزیستی
صفحه اقتصاد - لایحه برنامه پنجساله هفتم توسعه ، در هفته های اخیر توسط رئیس جمهور به مجلس تقدیم شد تا نمایندگان کار بررسی و تصویب آن را انجام بدهند. در این لایحه و در فصل خاص آن، کمک به خانوارهای زیر خط فقر و آسیب پذیر مطرح شده و انجام اقداماتی برای مشخص کردن افراد کم درآمد از افراد دیگر، پیشنهاد شده تا اقشار کم درآمد جامعه به طور واقعی مورد حمایت قرار بگیرند.
در همین ارتباط « صفحه اقتصاد » با دکتر مصطفی اقلیما - متخصص مددکاری اجتماعی- یک گفتگوی اختصاصی انجام داده است و تنگناها و مباحث مربوط به خانوارهای تحت پوشش نهادهای حمایتی بررسی شده است. اقلیما، دکترای علوم اجتماعی و توسعه (با گرایش مددکاری) و دکترای اقتصاد بین الملل از دانشگاه سوربُن پاریس دارد. او، مولف کتاب «مددکاری فردی» و «تکنیک های کار با جامعه» بوده و رئیس انجمن مددکاری اجتماعی است.
*****
*در کشور ما نهادهای حمایتی مختلفی، در حال فعالیت هستند. یکی از اهداف این نهادها این است که توانمند سازی اقشار کم درآمد را انجام بدهند و از این اقشار کم درآمد و دارای آسیب های مختلف حمایت کنند. البته قبل از انقلاب هم، نهادهایی های خیریّه و حمایتی مختلفی فعالیت داشته اند و در سال 1359 با تجمیع موسسات خیریه و حمایتی، سازمان بهزیستی با همین اهداف تشکیل شده.
در عمل، موفقیت کامل در این زمینه حاصل نشده و در برنامه های پنجساله توسعه از جمله برنامه ششم توسعه، به موضوع کمک های حمایتی توجه شده و بودجه اختصاص داده شده. در لایحه برنامه هفتم توسعه هم، این کمک های حمایتی مطرح شده. به نظر شما، بنا به چه دلایلی توانمند سازی انجام نشده و مشکلات اقشار کم درآمد و دچار آسیب های مختلف جسمی و اجتماعی و روانی برطرف نشده و پا بر جا مانده است؟
-در هیچ جای دنیا این نوع موسسات، مسئول حل مسائل آسیب های اجتماعی نیستند. یک زمانی موسساتی از قبیل کمیته امداد تشکیل می شوند و یک زمانی برچیده می شوند. در ایران، فقط یک سازمان مسئول داریم که از نظر قانونی، موظف است به آسیب های فردی، اجتماعی و خانوادگی اقشار جامعه رسیدگی کند و آن هم، سازمان بهزیستی است.
کمیته امداد ، هیچ مسئولیتی در این زمینه ندارد حتی اگر بودجه دو برابر از دولت بگیرد. کمیته امداد، یک کار خاص انجام می دهد و ممکن است چند ماه بعد، آن را تعطیل کنند. به طور کلی، هر سازمانی که تشکیل می شود و حتی اگر یک سازمان قوی و خوب هم باشد، نزدیک به دو سوم بودجه ای که می گیرد، صرف هزینه ساختمان و تلفن و پرسنل آن می شود. این سازمان فقط حدود 40 درصد از بودجه ای را که از دولت یا مردم دریافت می کند، می تواند صرف خدمت رسانی کند. به این ترتیب 60 درصد از بودجه، صرف هزینه های جاری از قبیل هزینه پرسنل و تهیه و نگهداری ساختمان می شود.
وقتی یک فرد خیّر می خواهد کمک کند و این کمک ها توزیع شود، نیاز به تشکیل مراکز مختلف و استخدام پرسنل در شهرستان های مختلف ندارد. در همه کشورها روال این طور است که اگر یک فرد، درآمد نداشته باشد اطلاعات او ثبت شده و کمک دولت به حساب بانکی او واریز می شود. در این حالت، نیاز نیست این فرد برای دریافت کمک مراجعه کند و نیاز به ایجاد تشکیلات در شهرهای مختلف نیست.
برخی مسئولان می گویند افراد کم درآمد را خودکفا می کنند. در حالی که چگونه می توان یک پیرمرد 70 یا 80 ساله را خودکفا کرد، یا چگونه می توان به یک مادر 50 یا 60 ساله که شوهرش فوت کرده و چند بچه هم دارد، کار داد. اگر این مادر، مشغول به کار شود، چه کسی بچه هایش را تربیت می کند. متاسفانه در کشور ما، هر کسی یک سازمان تشکیل می دهد و وقتی این سازمان های مختلف تشکیل می شوند درگیر مشکلات بودجه ای می شوند. به همین دلیل، بسیاری از موسسات خیّریه، بعد از 3 یا 4 سال، دچار مشکل شده و تعطیل می شوند.
اساساً هیچوقت کمک های موقت، قادر به بازیافت افراد نشده. وظفه دولت این است که اشتغال ایجاد کند. در همه جای دنیا این طور است که اگر اعضای یک خانواده اصلاً نمی توانند کار کنند، دولت موظف است یک مستمری ثابت برای تامین حداقل زندگی، به آنها بدهد. اگر کسانی هم قادر به کار کردن هستند، دولت به آنها کار بدهد. اگر در جامعه ما، تعداد افراد آسیب پذیر افزایش پیدا کرده، به خاطر این است که بیکاری و تورم افزایش پیدا کرده است.
در دولت آقای احمدی نژاد، در حد 45 هزار تومان یارانه نقدی به هر فرد دادند و در آن زمان، با آن پول می شد دو کیلو گوشت گاو یا گوسفند خریداری کرد ولی الان یارانه اقشار کم درآمد تقریباً 10 برابر شده و 400 هزار تومان شده ولی نمی شود با این پول یک کیلو گوشت خرید.
پس در عمل، ما کمک نکرده ایم. در اوایل انقلاب یعنی دولت آقای رجایی، طرح کمک به اقشار روستایی و کم درآمد به اجرا درآمد. در طرح شهید رجایی 300 تومان پول به یک خانوار پرداخت می شد که رقم زیادی در آن سال ها بود ولی از آن زمان تا حالا، هزینه ها، چند برابر شده و خانواده ها، فقیرتر از سال های قبل می شوند.
*نهادهای حمایتی مختلفی از جمله کمیته امداد و بهزیستی در زمینه کمک به اقشار کم درآمد و دچار آسیب ، فعال هستند. کمیته امداد، نهاد عمومی هست ولی سازمان بهزیستی، زیرمجموعه دولت و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است.
این نهادها و سازمان ها برای هر فرد تحت پوشش در سال 1402، در حد 650 هزار تومان کمک نقدی می کنند. آیا مجلس نمی تواند به نحوی قانونگذاری کند که سازمان بهزیستی به عنوان زیرمجموعه وزارتخانه تحت نظارت مجلس، عملکرد بهتری داشته باشد؟
-مشکل همین است که برخی از نمایندگان مجلس، طرفدار کمیته امداد هستند. این نمایندگان، بودجه هایی در اختیار کمیته امداد می گذارند که به افراد مختلف وام پرداخت کند و همین نمایندگان، تعدادی را برای دریافت وام به کمیته امداد معرفی می کنند. در صورتی که کمیته امداد، فقط پول را نگهداری کرده و پرداخت می کند و مثل سازمان بهزیستی، خدمات نمی دهد.
در حوزه سازمان بهزیستی، وقتی که ما می خواهیم یک فرد معلول را در آسایشگاه نگهداری کنیم این نوع نگهداری به تعدادی نیروی انسانی از قبیل پرستار، نگهبان و آشپز برای شیفت های کاری مختلف نیاز دارد. در سازمان بهزیستی، کارها به صورت تخصصی انجام می شود، اما در عمل بودجه قابل توجهی به سازمان بهزیستی اختصاص داده نمی شود.
از طرف دیگر، کسانی که در سازمان بهزیستی منصوب شده اند، سیاسی بوده اند و افرادی مسئولیت گرفته اند که اصلاً به خاطر جنبه کارکردی نبوده است. متاسفانه در دوره های مختلف، برخی افراد سیاسی، مسئول این سازمان شده اند و بعد از یک مدت هم، پست بالاتر به این افراد داده شده، یعنی محل پرتاب و ارتقای مقام این افراد، سازمان بهزیستی بوده است.
*در برخی دوره ها، یک نماینده سابق مجلس که رای نیاورد، رئیس سازمان بهزیستی شد یا فردی که چند دوره نماینده مجلس بود و در یک دوره رای نیاورد، به عنوان معاون این سازمان منصوب شد. اگر این نوع اتفاقات رخ نمی دادند و افراد سیاسی، در سازمان بهزیستی منصوب نمی شدند، آیا این سازمان می توانست مشکلات مربوط به افراد تحت پوشش و دارای آسیب های مختلف را حل کند؟
-برای موفقیت در این زمینه، باید از افراد شایسته استفاده شود و دوم این که این مسئولان، در مقابل مردم پاسخگو باشند. اگر در سازمان بهزیستی، افراد سیاسی منصوب نمی شدند و افراد متخصص مسئولیت می گرفتند، این افراد متخصص برای رفع نیازهای سازمان بهزیستی و ارائه خدمات، تلاش می کردند، اما افراد سیاسی، کار نمی کنند و چون می خواهند مقام بالاتر کسب کنند، فقط وقت خودشان را در این سازمان می گذرانند.
وقتی افراد سیاسی در سازمان بهزیستی منصوب شوند، تمام برنامه ها بر اساس نیازهای سیاسی، اجرا می شود و نه بر اساس خواسته ها و مشکلات مردم. سازمان بهزیستی فعلی، فقط یک نما از سازمان بهزیستی قبلی را دارد و متاسفانه مثل گذشته، عمل نمی کند. اکثر مسئولان بهزیستی در شهرهای مختلف، پزشک عمومی و غیر بومی هستند. سوال این است که اگر در یک بیمارستان، بخواهند در حوزه های جراحی یا پزشکی عمومی، یک فرد را استخدام کنند آیا یک مددکار را استخدام می کنند که به جای پزشک، فعالیت کند؟
در حالی که یک مددکار می تواند کار پزشک را خیلی راحت تر، انجام بدهد چون بیماری مشخص بوده و دارو هم مشخص است و در کتاب، داروی هر بیماری درج شده، اما مسائل اجتماعی، متخصص صاحب تجربه می خواهد. مسائل اجتماعی، علل و عوامل زیرساخت زیادی دارد و تا آن زیرساخت ها بررسی و تحلیل نشود و علت ها برطرف نشود، نمی توان با داروی مُسکن، درمان را انجام داد.
*در برنامه ششم توسعه، بر اجرای برخی سیاست های حمایتی از جمله افزایش مستمری مددجویان، تاکید شده بود. مرکز پژوهش های مجلس، اخیراً در گزارشی به این موضوع اشاره کرده که به دلیل این که رشد اقتصادی نداشته ایم و تحریم ها وجود داشته، اهداف برنامه ششم توسعه در حوزه سازمان های حمایتی تحقق پیدا نکرده است.
در لایحه برنامه هفتم توسعه، دولت در فصل 6 چند موضوع را مطرح کرده که وضعیت اقشار کم درآمد و تحت پوشش نهادهای حمایتی را بهبود ببخشد. به طور خاص، پیشنهاد شده دولت یک پنجره واحد خدماتی در زمان اجرای برنامه هفتم ایجاد شود و افراد نیازمند از این طریق ثبت نام کنند. ارائه بسته معیشتی به نیازمندان و توزیع یارانه نقدی هم در این لایحه مطرح شده.
همچنین در این لایحه پیشنهاد شده که سازمان امور مالیاتی کشور، موظف شود برای همه افراد جامعه، اظهار نامه مالیاتی تهیه کند و اقشار کم درآمد مورد حمایت قرار بگیرند. آیا با این لایحه ای که به مجلس تقدیم شده و در آن، این نکات مطرح شده، می شود تحولی ایجاد کرد که وضعیت اقشار کم درآمد و آسیب پذیر جامعه، بهبود پیدا کند؟
-قبل از برنامه پنجساله ششم توسعه، پنج برنامه توسعه دیگر اجرا شده. حتی نمایندگان مجلس می گویند میزان اجرای برنامه های پنجساله توسعه حداکثر 60 درصد بوده است. وقتی در برنامه پنجساله اول توسعه، نکاتی مطرح شده، بعداً باید برنامه دوم توسعه بر اساس برنامه اول توسعه تهیه می شد، یعنی کارهای مطرح شده در برنامه اول توسعه، به نتیجه رسیده باشد و در برنامه دوم توسعه، آن کارها را دنبال کنند.
وقتی که کارهای مطرح شده در برنامه اول توسعه اجرا نشده، چگونه می توانیم کارهای مطرح شده در برنامه دوم توسعه را انجام بدهیم. از طرف دیگر، وقتی که قیمت بلیت اتوبوس و مترو به اندازه 30 درصد گران می شود این کار به اقشار فقیر و کم درآمد ضربه می زند. چون اقشار فقیر و کم درآمد از اتوبوس و مترو استفاده می کنند، یا در هر دوره قیمت آب و برق و گاز گران می شود.
*مصوب شد که قبض آب و برق و گاز اقشار کم درآمد، رایگان شود و این کار اجرایی شده. از طرفی، مستمری افراد تحت پوشش نهادهای حمایتی برای سال 1402 افزایش پیدا کرد و کمیته امداد و سازمان بهزیستی، به هر فرد تحت پوشش حدود 650 هزار تومان مستمری می دهند و فرضاً به خانوارهای 5 نفره و بالاتر در حد 2 میلیون و 65 هزار تومان مستمری می دهند.
جنابعالی، فکر می کنید در لایحه برنامه پنجساله هفتم توسعه، صرفاً ارقام بودجه و مستمری افزایش پیدا کند، یا راه حل خاصی هم وجود دارد که تغییر محسوسی در زندگی این افراد ایجاد کند؟
-به یک خانوار 5 نفره و بالاتر از آن 2 میلیون و 65 هزار تومان مستمری داده می شود. بر این اساس، به هر نفر از یک خانواده 5 نفره حدود 400 هزار تومان در ماه، مستمری داده می شود. در حالی که سوال این است که با 400 هزار تومان در یک ماه، چه چیزهایی می توان خرید؟ ما الان قیمت گوشت گاو و مرغ را می دانیم که چقدر است. یک سوال مهم این است که یک خانواده تحت پوشش، کرایه خانه را از کجا بیاورد.
به طور کلی اعلام می شود که 2 میلیون تومان به یک خانواده 5 نفره، مستمری داده می شود ولی گفته نمی شود که به هر فرد مبلغ ناچیزی در حد 400 هزار تومان داده می شود یا نمی گوییم این 400 هزار تومان صرف خرید چند قلم کالا می شود. اساساً با پول دادن، مساله حل نمی شود و با پاک کردن صورت مساله، مساله ما حل نمی شود.
فرض کنید یک آدم تا دیروز گدا نبوده ولی این آدم، امروز گدا شده، علت دارد. علت آن، این است که ما این فرد را به گدا تبدیل کرده ایم و به خاطر شرایط اجتماعی موجود، گدا شده. وقتی که بیکاری ایجاد می شود، این نوع آسیب ها نیز ایجاد می شود. اخیراً با من تماس تلفنی گرفته و گفتند حدود 120 نفر هستند که در حوزه مددکاری در مراکز سازمان بهزیستی استان خراسان از ساعت 8 صبح تا 5 بعدازظهر کار می کنند ولی فقط 2 میلیون تومان حقوق دریافت می کنند.
*در سال 1402 حداقل حقوق کارگران و کارمندان دولت 7 میلیون تومان شده.
-این حداقل حقوق 7 میلیون تومانی، در حد حرف است و نوشته با عمل، فرق دارد. این افراد، به من گفتند که اگر هم شکایت کنیم به ما جواب داده نمی شود.
*در مجموع، جنابعالی اعتقاد دارید که توسعه اقتصادی باید محقق شود، بیکاری نباشد و اشتغال ایجاد شود تا مشکلات اجتماعی حل شود؟
-دولت این پول را می دهد ولی این پول، حتی پول نان خوردن خالی این افراد نیست و هزینه اجاره خانه از کجا تامین شود. وقتی که اینهمه تحصیلکرده و متخصص در کشور وجود دارد، دولت نمی تواند برای یک زن مسن و فرضاً 50 یا 60 ساله، کار ایجاد کند. دولت اگر می خواهد باید برای افراد متخصص و جوان، کار ایجاد کند.
*از نظر شما فرضاً آن مستمری 2 میلیون تومانی برای خانوار 5 نفره که یک زن سرپرست خانوار است، کم بوده و جنابعالی اعتقاد دارید که مستمری بیش تری باید داده شود؟
-اساساً بحث افزایش مستمری مطرح نیست چون اگر مستمری افزایش پیدا کند، دو مرتبه قیمت ها گران می شود و در این حالت، هیچ فرقی ندارد. بحث این است که ما نباید کاری کنیم که آدم ها به این مرحله برسند.
*در حال حاضر که وضعیت فعلی وجود دارد و چندین میلیون نفر، نیازمند کمک های حمایتی دولت هستند، باید چه کار کرد؟
-مشکلات فعلی، یک دفعه به وجود نیامده اند. به همین دلیل 20 سال زمان می برد تا بتوانیم این مشکلات را حل کنیم. تنها کاری که دولت می تواند انجام بدهد این است که حقوق کارمندان و مالیات ها را افزایش ندهد و پول آب و برق و گاز را افزایش ندهد.
حتی می توان کاری کرد که قیمت اجناس مختلف مثلا در حد 2 درصد و به مرور زمان کاهش پیدا کند. این طور نباید باشد که حقوق کارگران و کارمندان 20 درصد افزایش پیدا کند و در طرف مقابل، قمت اجناس مختلف به اندازه 50 درصد افزایش پیدا کند. ما نمی گوییم دولت به مردم پول بدهد چون پول دادن، هیچ مشکلی را حل نمی کند. پس بهتر است دولت، تورم ایجاد نکند. دولت، تولید کننده تورم است ولی دولت، می تواند حقوق ها را افزایش ندهد و برای کنترل تورم اقدام کند.
نظر شما