یادداشتی از محمدامین امین زاده
مقاوم‌سازی زنجیره تأمین ایران در شرایط تحریم و تهدیدات خارجی
در شرایطی که ایران با تحریم‌های شدید اقتصادی و تنش‌های ژئوپلیتیکی مواجه است، مقاوم‌سازی زنجیره تأمین به یک اولویت استراتژیک تبدیل شده است.
تهدیدات اخیر از سوی رژیم صهیونیستی و متحدان غربی آن، لزوم بازنگری در ساختار لجستیک و تأمین کالاهای حیاتی را بیش از پیش آشکار کرده است. تحریم‌ها و تنش‌های امنیتی، زنجیره تأمین ایران را با چالش‌های متعددی مواجه کرده که مِن‌جمله می‌توان به اختلال در واردات کالاهای اساسی مانند دارو و تجهیزات پزشکی، محدودیت دسترسی به سیستم‌های پرداخت بین‌المللی، تهدید زیرساخت‌های لجستیک در حملات احتمالیِ خارجی و وابستگی به "تک‌منبع‌ها" برای برخی کالاهای حیاتی، اشاره کرد.
برای مقابله با این چالش‌ها و مقاوم‌سازی زنجیره تأمین، راهکارهای کلیدی متعددی قابل طرح است. نخست، متنوع‌سازی منابع تأمین از طریق کاهش وابستگی به تامین‌کنندگان محدود مانند چین و توسعه روابط با روسیه، هند و کشورهای اوراسیا ضروری است. استفاده از مکانیسم‌های مالی جایگزین مانند پیمان‌های پولی دوجانبه یا رمزارزها و ایجاد شبکه تأمین‌کنندگان داخلی با حمایت از تولیدکنندگان کوچک و متوسط می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد. به عنوان مثال، می‌توان واردات دارو از اروپا را با تولید داخلی و واردات از هند و روسیه جایگزین کرد. دوم، توسعه ذخایر استراتژیک با افزایش ذخایر کالاهای حیاتی حداقل به میزانِ مصرف ۶ ماه، استقرار انبارهای زیرزمینی و پراکنده و به‌روزرسانی سیستم‌های مدیریت موجودی با فناوری‌های دیجیتال از دیگر راهکارهای مهم است. ایجاد سیلوهای مدرن گندم در مناطق مرکزی ایران نمونه‌ای از این اقدامات در نظر گرفته می‌شود.
سوم، تقویت تولید داخلی و فناوری‌های نوین از طریق بومی‌سازی تولید قطعات حساس، حمایت از فناوری چاپِ سه‌بعدی و تشویق سرمایه‌گذاری در صنایع هایتک با معافیت‌های مالیاتی می‌تواند به استقلال بیشتر زنجیره تأمین بینجامد. راه‌اندازی خط تولید قطعات خودرویی با فناوری داخلی نمونه‌ای از این رویکرد است. چهارم، بهینه‌سازی شبکه لجستیک با توسعه کریدورهای حمل‌ونقل جایگزین مانند مسیر ایران_روسیه_هند، افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی و دریایی و استفاده از سیستم‌های ردیابی هوشمند (IoT) برای نظارت بلادرنگ بر محموله‌ها از دیگر راهکارهای مؤثر است. سرمایه‌گذاری روی بندر چابهار به عنوان گریزگاه لجستیکی در این چارچوب قابل توجه است. پنجم، ایمن‌سازی سایبری و مدیریت ریسک از طریق ارتقای امنیت سایبری سیستم‌های لجستیک، تهیه نقشه ریسک زنجیره تأمین و آموزش نیروی انسانی برای پاسخگویی به بحران‌ها ضروری است. راه‌اندازی مرکز عملیات امنیت سایبری ویژه شرکت‌های لجستیکی نمونه‌ای عملی از این اقدامات است.
در کنار این راهکارهای فنی و لجستیکی، دیپلماسی اقتصادی نیز نقش کلیدی در مقاوم‌سازی زنجیره تأمین ایفا می‌کند. عضویت در پیمان‌های تجاری منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای، تقویت همکاری با کشورهای همسایه مانند عراق و پاکستان برای ایجاد کریدورهای تجاری امن و استفاده از ابزارهای دیپلماتیک برای دور زدن تحریم‌ها از جمله این اقدامات می‌باشد. افزایش صادرات نفت ایران به ونزوئلا در ازای واردات محصولات کشاورزی نمونه‌ای از این رویکرد دیپلماتیک شناخته می‌شود.
برای عملیاتی‌کردنِ این راهکارها، تدوین سند راهبردی مقاوم‌سازی زنجیره تأمین با همکاری وزارت صنعت، سازمان پدافند غیرعامل و بخش خصوصی، تخصیص بودجه اضطراری برای توسعه ذخایر استراتژیک و زیرساخت‌های لجستیک، تشکیل شورای عالی مدیریت بحران زنجیره تأمین و استفاده از فناوری‌های دیجیتال مانند بلاکچین و هوش مصنوعی ضروری است. زنجیره تأمین مقاوم تنها با هماهنگی بین بخش‌های دولتی، خصوصی و نظامی ممکن خواهد بود. ایران باید با اتکاء به تولید داخلی، همکاری‌های منطقه‌ای و فناوری‌های نوین، خود را برای سناریوهای بحرانی آماده کند، در غیر این صورت هزینه‌های اقتصادی و امنیتی تحریم‌ها و تهدیدات خارجی به شکل تصاعدی افزایش خواهد یافت.
* کارشناس مسائل اقتصادی
نظر شما