وضعیت اینترنت در سال ۱۴۰۳ | آیامشکلات اینترنتی در سال جدید حل می‌شود؟ | داستان دنباله دار فیلترینگ در سال ۱۴۰۴

قصه اینترنت را باید با فیلترشکن خواند!

فیلترینگ چالش عمده اینترنت در ایران است. ابزاری که صرفا مخصوص ایران نیست و در کشورهای مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. عمده استفاده از فیلترینگ، محدود کردن محتوای آلوده و خارج کردن آن از دسترس کاربران حساس، مانند کودکان است. در حالی که دست‌اندرکاران فیلترینگ در ایران، امروزه صرفا چنین نگاهی ندارند.

در سال‌های اخیر با بالا گرفتن و اوج‌گیری خشونت در سطح جامعه و بروز ناآرامی‌های اجتماعی، نگاه امنیتی به اینترنت شکل گرفت. نتیجه یا مصداق بارز این نگاه قطع اینترنت در سال 1398 بود.

شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار به مرور زمان یک‌به‌یک، همگی فیلتر شدند. در مقطعی تمام پلتفرم‌های مورد استفاده حوزه گیم هم به همین شکل، همگی فیلتر بودند.

محدودیت گسترده در دسترسی کاربران به پلتفرم‌های مختلف، گاها با ارائه سکو ملی جایگزین اعمال می‌شدند. بدین ترتیب از دوره فیلترینگ به عنوان دوره گذار به سکوهای داخلی نیز یاد می‌شد. اینکه پروژه کوچ کاربران با موفقیت یا شکست مواجه شد، را در قسمت دیگری از گزارش بررسی خواهیم کرد.

با محدودیت شبکه‌های اجتماعی اصلی، مثل اینستاگرام، تلگرام و توئیتر، تقاضا برای فیلترشکن بالا رفت. فیلترشکن‌ها تا پیش از فیلترینگ گسترده عمدتا در گوگل‌پلی توسط کاربران به کار گرفته و از طرف دیگر، به ندرت کسی برای رفع احتیاج روزمره خود مجبور به خرید سرویس یک فیلترشکن می‌شد.

در گذر زمان فیلترشکن‌های رایگان ناکارآمد شدند. ضرورت اتصال پیوسته کاربران را به استفاده از سرویس‌های پولی و مطمئن سوق داد. بدین‌ترتیب بازاری در ابرهای کشور شکل گرفت که از هیچ کجا مجوز نداشت.

فیلترشکن در دست همه!

به گزارش تجارت‌نیوز، طبق آمار منتشر شده از سوی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در سال 1402، تعداد کاربران اینترنت در ایران 116 میلیون نفر هستند. طبق آمار منتشر شده از سوی Data Commons، در سال 2020 میلادی حدود 76 درصد از جمعیت کشورمان به عنوان کاربر اینترنت به حساب می‌آمدند.

نموداری که مشاهده می‌کنید گزارش تعداد کاربران ایرانی اینترنت در سال 2021 است که از سایت گروه بانک جهانی برداشته شده است. این آمار نشان می‌دهد که نزدیک به هشتاد درصد ایرانیان به عنوان کاربر اینترنت به حساب می‌آیند.

طبق آمار منتشر شده از سوی اندیشکده حکمرانی شریف با همکاری ایسپا، نشان می‌دهد که 80 درصد از کابران اینترنت در گروه‌های سنی مختلف از فیلترشکن استفاده می‌کنند. نموداری که در گزارش خبرآنلاین با همین موضوع منتشر شده است، پراکندگی استفاده از فیلترشکن در رده‌های سنی مختلف را نشان می‌دهد. این آمار زمانی نگران‌کننده خواهد بود که به یاد بیاورید هدف از فیلتر کردن یا از دسترس خارج کردن یک سرویس یا سایت، محتوای حساس یا غیراخلاقی آن بود. اما امروزه از بین هر 3 دانش‌آموز دوره ابتدایی، دو نفر آنها از فیلترشکن استفاده می‌کنند.

از سویی دیگر طبق آماری که به دست تجارت‌نیوز رسیده است، بعد از اتفاقات پاییز سال 1401 بیش از نیمی از کاربران از ابزارهای دور زدن فیلترینگ استفاده می‌کنند. طبق همین آمار بیش از 30 درصد این گروه برای این امر متقبل هزینه‌های مالی می‌شوند. یعنی برای دور زدن فیلترها از فیلترشکن‌ها استفاده می‌کنند.

مافیای ابری فیلترشکن/ گردش مالی شبکه پنهانی چقدر است؟

شبکه توزیع فیلترشکن در ایران به شکل غیررسمی فعالیت می‌کند. شاید امسال زمان بررسی دقیق آن نباشد. چه بسا زمان در افشا شدن حقیقت نقش موثری ایفا کند.

دستان پشت‌پرده در مساله فیلترینگ، جیب‌های پرپولی دارد. در گزارشی که تجارت‌نیوز سال 1403 منتشر کرد و البته پایان آن همچنان باز است، کارشناسان شبکه اینترنت گردش مالی شبکه فروش فیلترشکن را بیش از 60 هزار میلیارد تومان تخمین زدند.

رفته‌رفته عنوان مافیای فیلترشکن در گفتمان عمومی ورود کرد. در مجلس و صحبت‌های رئیس‌جمهور هم شنیده شد تا بتوان گفت مساله بسیار جدی است.

کسی که فیلتر می‌کند، خودش فیلترشکن هم می‌فروشد!

خردادماه ۱۴۰۲ حسن آصفری، عضو کمیسیون شورا‌ها و امور داخلی کشور در مجلس یازدهم، در گفتگو با خبرگزاری دانشجو گفته بود: «درآمد و گردش مالی کاسبان فیلترینگ در سال، بیش از ۵۰ هزار میلیارد تومان است و یک ریال هم مالیات نمی‌دهند. چطور دولتی که می‌تواند فیلتر کند، نمی‌تواند این‌ها را نیز مجدداً فیلتر کند؟ به‌نظر می‌رسد کاسبان فیلترینگ در برخی مجموعه‌ها نفوذ دارند و اعتقاد دارم این موضوع باید مدیریت شود.»

جواد نیک‌بین نماینده مجلس شورای اسلامی در همان سال 1402 به شکل صریح‌تری آن هم در رسانه ملی نکته مهمی در این مورد اظهار کرد: «من معتقدم و صریحا می‌گویم که نویسندگان برنامه فیلترینگ همان‌هایی هستند که نویسندگان وی‌پی‌ان هم هستند. یعنی کسی که برنامه فلیترینگ را می‌نویسد یا خودش مستقیم یا به‌واسطه چند نفر وی‌پی‌ان را می‌فروشد».

فیلترشکن‌فروشان بیش از 60 هزارمیلیارد تومان گردش مالی دارند!

سعید سوزنگر، کارشناس امنیت شبکه در مصاحبه‌ای با تجارت‌نیوز در میانه سال 1403، اظهار کرد: «آمار و ارقام موجود این سیستم بسیار مهم است. به عنوان مثال در سال گذشته اسنپ 32 هزار میلیارد تومان درآمد داشته است. این رقم در مورد شرکت ایرانسل 30 هزار میلیارد تومان بوده است. این‌ ارقام را باید با تاکید فراوان بر مدیریت سازمانی و تمامی چالش‌های آن در نظر آورد. به عنوان مثال حق لایسنس، اخذ مجوزهای لازم و تمام چالش‌های آن، درگیری‌های مدیریت حجم عظیمی از نیروهایی که پروژه‌های مربوط را پیش می‌برند. حال یک سیستم غیر شفاف را با این سازه‌های نظام‌یافته مقایسه کنید. مافیای فیلترشکن درگیری‌های برندهای شناخته شده را ندارد. چالشی برای حق لایسنس در پیش ندارد. بدون دردسرهای بیمه و مالیات و منابع انسانی به تنهایی توانسته بیش از مجموع درآمد این دو گروه بزرگ را به عنوان درآمد ثبت کند. بیش از 60 هزار میلیارد تومان و این رقم را شما می‌توانید به عنوان حداقلی‌ترین عدد ممکن درنظر بگیرید».

شما می‌توانید متن کامل گزارش اختصاصی تجارت‌نیوز در این مورد را با عنوان «بازاری که در تاریکی می فروشد/ گردش مالی مافیای فیلتر شکن چقدر است؟» مطالعه نمائید.

گزارش‌های مختلفی در این‌باره منتشر شده است. متاسفانه هیچ مبنا و اطلاعات رسمی در این‌باره وجود ندارد. تمامی گزارش‌های موجود، بر پایه محاسبات از اطلاعات پایه و گمانه‌زنی‌هایی شکل گرفته است. آنچه پیداست، حدودی از این گردش مالی است. طبق گزارش‌های مختلف، حدودا بیان می‌شود که شبکه مافیایی فروش فیلترشکن در ایران سالانه بین 30 تا 60 هزار میلیارد تومان گردش مالی دارد.

در سال 1403 دعوا در مورد مافیای فیلترشکن ادامه داشت. آنچه بیان می‌شد با آنچه که در عمل به چشم می‌آمد تفاوت‌هایی داشت.

رفع فیلترینگ به روش قطره‌چکانی/ یک فرمول جدید؟

سال 1403 اتفاقات مهمی در خود داشت. تغییر دولت و بساط انتخابات خارج از نوبت یکی از آن‌ها بود. مسعود پزشکیان نامزدی که بعدها به عنوان چهاردهمین رئیس‌جمهور کشور انتخاب شد، در مبارزه انتخاباتی خود موضعی باز در قبال اینترنت اتخاذ کرده بود.

دولت چهاردهم با وعده رفع فیلترینگ کار خود را شروع کرد. از همان ابتدا فشار زیادی به دولت و رئیس‌جمهور و شخص وزیر، ستار هاشمی در مورد پروسه رفع فیلترینگ وارد آمد.

پروسه رفع فیلترینگ اما به این سادگی نبود. قصه‌ای که در دهه هشتاد شخصیت‌های کمی داشت و طرح یک‌خطی‌اش را خیلی راحت می‌شد حفظ کرد، حالا میلیون‌ها مخاطب دارد، ذی‌نفعانی دارد و مافیایی دارد و ساختار داستانی‌اش آنقدر به سختارهای مختلف گره خورده که باز کردنش کار یک نفر و یک روز نیست. از همین رو بسیاری دولت را در حرکت به سوی وعده‌اش از پیش بازنده می‌دانستند.

عزم جدی دولت برای رفع فیلترینگ از اینترنت به کجا رسید؟

ستار هاشمی در انتهای آذرماه سال 1403، اعلام کرد که پروژه رفع فیلترینگ با جدیت ادامه دارد. او همچین بیان کرد که بیش از 50 ساعت جلسه با کارشناسان برگزار شده است. هاشمی در ابتدای وزارت خود اعلام کرده بود کار رفع فیلترینگ باید در فضای کارشناسانه خود صورت بگیرد.

فشار اکوسیستم استارتاپی و اجتماعات عمومی در قالب کارزارها در نهایت منجر به پذیرش این نکته شد که فیلترینگ دیگر کارساز نیست.

محمدصادق مفتح، قائم‌مقام وزیر صمت در گفت‌وگوی اختصاصی با تجارت‌نیوز در مهرماه سال 1403 بیان کرد: «یک سوال می‌توان در مورد فیلترینگ پرسید. چه کسی هست که در این چندساله اعتقاد داشته باشد فیلترینگ موفق بوده؟ کسی هست که اعتقاد داشته باشد فیلترینگ موفق بوده است؟ اگر ما در ۱۰ سال گذشته در مورد فیلترینگ به هر دلیلی موفق نبوده‌ایم، به همن دلیل در ۱۰ سال آینده هم موفق نخواهیم بود. کار عبث هم به معنای کاری بی‌نتیجه‌ است. اگر می‌بینیم یک کار بی‌نتیجه بود خب بدین معناست که آن کار عبث است». شما می‌توانید متن کامل گزارش مذکور را با عنوان «اگر فیلترینگ در ۱۰ سال گذشته بی نتیجه بوده، در ۱۰ سال بعدی هم به همان دلیل بی نتیجه خواهد بود»

اتفاق مهمی که در سال 1403 رخ داد، عقب‌نشینی شورای عالی فضای مجازی بود. این شورا تا به امروز بارها و بارها تصمیم به اعمال فیلترینگ بر بسترها یا پلتفرم‌های مختلف گرفته است. در ابتدای دی‌ماه سال 1403، اتفاقی رقم خورد که ستار هاشمی آن را گام اول رفع فیلترینگ از اینترنت خواند. طی این اتفاق، واتس‌اپ و گوگل‌پلی رفع فیلتر شدند.

از آغاز به کار دولت تا گام اول، انتقادات زیادی به این پروسه وارد شد. این انتقادات را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. اول آن دسته از افراد یا کاربرانی که به این جریان و پروسه امیدی نداشتند. دوم، آن دسته از کاربرانی که با اعمال این پروسه ناامید می‌شدند و مخالف نتیجه آن بودند.

گام اول رفع فیلترینگ از اینترنت واکنش‌های بسیاری در پی داشت. همان روز اعلام رسمی رفع فیلترینگ از گوگل‌پلی و واتس‌اپ، محمد قمی عضو شورای عالی فضای مجازی و رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، جزئیات بیشتری از مصوبه شورای عالی فضای مجازی منتشر کرد.

32 بندی که منتشر نشدند جنجال بسیار در فضای رسانه‌ای به‌پا کردند. تائید تعداد این بندها هم خود مساله‌ای بود. در نهیات محسن اژه‌ای رئیس قوه قضائیه کلیت 32 بندی مصوبه شورای عالی فضای مجازی را تائید کرد.

با این حال با گذشت چندین ماه از این مصوبه، هنوز بندها و جزئیاتش شفاف نشده است. نبود شفافیت نگرانی بسیاری به‌وجود آورد. هرچند اسکرین‌شاتی از محتوای این 32 بند دست به دست می‌شد.

درمیانه اسفندماه 1403 دبیر شورای عالی فضای مجازی بیان کرد که متن مصوبه این شورا در مورد رفع فیلترینگ از اینترنت عمومی نیست. محمدامین آقامیری در برنامه گفت‌وگوی ویژه شبکه خبر گفت: «چون خیلی از موارد کار دستگاه‌ها بود و عمومی نبود، به آن‌ها ابلاغ شد که کارشان را پیگیری کنند و انجام دهند».

با استناد به همین اسکرین‌شات که منبع آن غیررسمی است و نمی‌توان صحت آن را تائید کرد، گام اول رفع فیلتریگ از اینترنت با آزادسازی گوگل‌پلی و واتس‌اپ، احداث زیرساخت برای سکوهای محتوای داخلی و اعطای بسته حمایتی تبلیغاتی (500 میلیارد ریال) برای پیامرسان‌های داخلی آغاز می‌شود. در گام‌های بعدی آن‌طور که مشاهده می‌کنید، از یوتیوب نام آورده شده به تقویت سکوهای داخلی توسط نهادهای حاکمیتی و بخش خصوصی پرداخته شده است.

به گزارش تجارت‌نیوز در پی رفع فیلترینگ از واتس‌اپ و گوگل‌پلی، سعید سوزنگر کارشناس امنیت شبکه و فعال اجتماعی، در مصاحبه‌ای اختصاصی بیان کرد: «به نظر من اگر رفع فیلترینگ فقط در مورد گوگل‌پلی صورت می‌گرفت و واتس‌اپ و آن 31 بند دیگر در کار نبود، ما می‌توانستیم به آن بگوییم حرکت رو به جلو. گوگل‌پلی نیاز جامعه است و باید هرچه سریع‌تر رفع فیلتر می‌شد. نگاه من به عنوان کارشناس این است که دولت پزشکیان یک پاس گل گرفته و حالا مجبور است صد پاس گل بدهد.»

سوزنگر افزود: «به‌ خاطر همین اقدام حالا فرصت استفاده از فشار افکار عمومی برای چانه‌زنی در موضوع فیلترینگ از دست رفته است و دولت آن را جایی خرج کرد که اصلاً به هزینه‌اش نمی‌ارزید. یعنی فشار حداکثری میلیونی با کلی کار که به قول خودشان کارشناسانه‌ بود، نتیجه‌اش شد رفع فیلترینگ گوگل‌پلی! همه ما می‌دانیم که از اول اعمال فیلترینگ بر آن مشکل داشت و واتس‌اپی که نه‌فقط در ایران بلکه در جهان به آن صورت پیام‌رسان محبوبی نیست را رفع فیلتر کردند». شما می‌توانید متن کامل این گفت‌وگو اختصاصی را با عنوان «دولت پزشکیان یک پاس گل گرفته و حالا مجبور است صد پاس گل بدهد/ نقطه مثبت اولین دستور شورای عالی فضای مجازی برای رفع فیلترینگ است» مطالعه نمائید.

رفع فیلتر ده یا بیست پلتفرم هیچ کمکی نمی‌کند/ مساله پوسته‌ها بسیار خطرناک است

کارشناس دیگری در مصاحبه اختصاصی با تجارت‌نیوز به جنبه دیگری از این مصوبه پرداخت. محسن طهماسبی در این رابطه بیان کرد: «سیستم فیلترینگ در ایران برای جلوگیری از عملکرد و کار کردن فیلترشکن‌ها، کل ترافیک اینترنت و کل ترافیک شبکه را دستکاری می‌کند و این باعث شده که کیفیت کلی شبکه پایین بیاید. پس وقتی داریم درباره‌ بهبود شرایط شبکه اینترنت ایران صحبت می‌‌کنیم باید به این مساله توجه داشته باشیم که رفع فیلتر ده یا بیست پلتفرم هیچ کمکی چون سیستم فیلترینگ همچنان به آن رویکرد فنی سابق کار و شبکه را خراب می‌کند.»

طهماسبی افزود: «مساله‌ دیگر اینکه ظاهرا به این نتیجه رسیده‌اند که ما همچنان مایل به پذیرش هزینه رفع فیلترینگ پلتفرم‌هایی مثل توییتر، یوتیوب، اینستاگرام و… هم نیستیم. پس چه کار می‌‌کنیم؟ بیاییم به نحوی دسترسی مردم را به این‌ها ایجاد کنیم اما حالا که شرکت‌های آن‌ها مانند کشورهای دیگر با ما همکاری نمی‌کنند مجبوریم خودمان حاکمیت‌مان را بر آن اعمال کنیم که می‌شود همان مساله پوسته‌ها. این مساله، مساله بسیار خطرناکی است. نمونه‌اش را شما در ماجرای تلگرام طلایی دیدید». مصاحبه اختصاصی با محسن طهماسبی با عنوان «سیستم فیلترینگ در ایران برای مقابله با فیلترشکن ها، کل ترافیک اینترنت و کل ترافیک شبکه را دستکاری می کند/ رفع فیلتر ده یا بیست پلتفرم هیچ کمکی به بهبود شرایط شبکه اینترنت ایران نمی کند» در دسترس است.

وعده‌ رفع فیلترینگ از یوتیوب در آتش چهارشنبه سوری سوخت

ستار هاشمی در انتهای دی‌ماه سال 1403، در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: «یکی از بزرگترین اساتید من که چیزهای زیادی از آن یاد گرفتم، یوتیوب بوده است.» رفع فیلترینگ از یوتیوب جزو مرحله یا گام دوم رفع فیلترینگ بوده است.

آذری جهرمی وزیر اسبق وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در تاریخ 7 اسفندماه گفت: «از برنامه دولت برای اجرای دو گام دیگر خبر خاصی ندارم چراکه هیچ اتصال و ارتباطی با بدنه دولت ندارم و مانند مردم اخبار را از رسانه‌ها دنبال می‌کنم و ظاهراً آقای رییس جمهور دستور دادند که قبل عید گام دوم این برنامه به اجرا برسد و یوتیوب و تلگرام رفع فیلتر می‌شود».

گمانه‌زنی‌های بسیاری در مورد سال اجرای گام دوم پروژه رفع فیلترینگ از اینترنت ایران در انتهای سال 1403 شد. با این حال ستار هاشمی در گفت‌وگو با روزنامه شرق، گفت: «دولت در حال پیگیری رفع فیلتر از پلتفرم‌هایی مانند تلگرام و یوتیوب است، اما اعلام زمان دقیق برای این امر هنوز امکان‌پذیر نیست».

ابهامات زیادی نسبت به این پروژه وجود دارد. بعد از رفع فیلریتگ از واتس‌اپ و گوگل‌پلی ناامیدی کاربران نسبت به این پروژه به حدی بالا گرفت که دست‌مایه شوخی‌هایشان در شبکه‌های اجتماعی شد. بسیاری البته اقدامات دولت را تحسین کرده و آن را قدمی روبه‌ جلو خواندند. در حالی که رضا غیابی در گفت‌وگویی اختصاصی با تجارت‌نیوز بیان کرد: «ما اکنون در حال حل کردن صورت‌ مساله هفت سال پیش هستیم. این خود نشان عقب‌افتادگی نظام رگولاتوری ماست که در نوع خود خطرناک و حاوی پیام هشداردهنده‌ای است. شما این مساله را هفت سال پیش باید حل می‌کردید نه الان. امروز استراتژی شما نسبت به اینترنت ماهواره‌ای چیست؟ استراتژی شما در مورد استانداردسازی اینترنت برای شهروندان چیست؟ نسبت به وب ۳ چیست؟ شما نسبت به این مسائل اصلاً استراتژی خاصی دارید؟»

در نسبت با زمان، رفع فیلترینگ در کنار خود دو موضع مهم دیگر هم دارد. اول از همه رشد چشمگیر فناوری استارلینک و ورود آن به بازار ایران است. موضوع دوم سکوهای داخلی است که در نسبت با این زمان به موضوعی مهم بدل می‌گردد.

رضا غیابی در مصاحبه‌ای اختصاصی با تجارت‌نیوز به مسائل به‌وجود آمده پس از رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ پرداخت. شما می‌توانید این گزارش را با عنوان «با نامه وزیر دو پیامرسان داخلی از بازپرداخت وام 500 میلیارد تومانی معاف شدند/ الان مساله کنار آمدن با اینترنت ماهواره ای است نه رفع فیلتر واتس‌اپ» مطالعه کنید.

چشم‌انداز استارلینک در ایران ۱۴۰۴

طبق آخرین گزارش کیفیت اینترنت در ایران، استارلینک بیش از 30 هزار ترمینال فعال در ایران دارد. تعدادی که در سال 1404 قطعا افزایش خواهد داشت.

خرید و فروش استارلینک در ایران به شکل غیررسمی و فزاینده

به گزارش تجارت‌نیوز، طی استعلام اختصاصی یک دستگاه پلمپ و نات‌اکتیو استارلینک نزدیک به 700 تتر قیمت دارد. رقمی که با نرخ دلار در ساعات پایانی سال 1403 (نزدیک به صد هزار تومان) برابر با 70 میلیون تومان خواهد بود. سرعت متوسط اینترنت استارلینک بین 200 الی 350 مگابایت بر ثانیه ذکر شد و قابلیت اتصال 127 دستگاه را دارا است. پشتیبانی استارلینک ورژن سه نسل چهار از شعاع 200 متری خود خواهد بود. اشتراک استارلینک حجمی نیست و به‌صورت نامحدود به کاربران اختصاص می‌یابد.

این قیمت‌گذاری در حالی صورت گرفته که خرید و فروش و واردات استارلینک در ایران به‌صورت غیررسمی شکل گرفته است.

شکایت ایران از استارلینک، اسپیس‌ایکس و نروژ

البته این‌ها همه فرع قضیه هستند. در دی‌ماه سال 1403 امیر لاجوردی رئیس سابق سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی با حضور در بخش خبری صداوسیما در مورد امکان مذاکره با پلتفرم‌ها صحبت کرد. به نقل از فارس لاجوردی در این برنامه بیان می‌کند: «ما در اتحادیه جهانی مخابرات از اسپیس‌ایکس، استارلینک و‌ کشور نروژ (به عنوان ثبت کننده منظومه‌های ماهواره‌ای استارلینک) شکایت کردیم و خواستار این شدیم که این شرکت حقوق سرزمینی ایران را رعایت کند».

وی افزود: «در روند این شکایت که از ابتدای سال ۱۴۰۲ آغاز شد به اتحادیه جهانی مخابرات که شامل هیئت ۱۲ نفره است اعلام کردیم استارلینک پاسخ نامه‌های ما را نمی‌دهد.»

فارس گزارش می‌دهد که رئیس پیشین سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی ادامه داد: «در مرحله تجدیدنظر هستیم، مدارک و مستندات ارائه کردیم و دستور جلسه بعدی این است که اگر اسپیس‌ایکس و کشور نروژ با ایران همکاری نکنند ناقض قطعنامه‌ها اعلام می‌شوند».

ادعای ایران مبنی بر الزام رعایت حقوق سرزمینی از سمت طرف مقابل رد شد

به گزارش زومیت، اتحادیه‌ بین‌المللی مخابرات موضوع همکاری استارلینک با ایران را از آمریکا پیگیری کرده بود و حالا آمریکا در نامه‌ای که به تاریخ ۷ اسفندماه ۱۴۰۳ (۲۷ فوریه ۲۰۲۵) به ITU نوشته شده، به پیگیری‌ ایران درباره‌ فعالیت استارلینک در کشور پاسخ داده است. این نامه «توضیحات دولت ایالات متحده درباره‌ ترمینال‌های فعال استارلینک در خاک جمهوری اسلامی ایران» را دربرمی‌گیرد.

در بخشی از نامه مذکور آمده است: «براساس مقررات رادیویی ITU، ایالات متحده به‌عنوان نهاد ابلاغ‌کننده در یک پرونده‌ی ایستگاه فضایی ITU هیچ الزامی برای کمک به اجرای قوانین مرزی و گمرکی کشورها ندارد. همکاری در این زمینه ممکن است براساس مقررات بین‌المللی دیگری [اگر چنین مقرراتی وجود داشته باشد]، مورد بررسی قرار بگیرد. بخش‌های مرتبط از مقررات رادیویی ITU به تداخل فرامرزی در ارتباطات رادیویی می‌پردازند.»

در بخش دیگری از گزارش زومیت که به ترجمه این نامه پرداخته آمده است: «همان‌طور که هیئت مقررات رادیویی به‌صراحت اعلام کرده است، هیچ الزامی برای حذف یک منطقه از نواحی پوشش ماهواره وجود ندارد. چنین حذف منطقه‌ای برای سیستم‌های ماهواره‌ای مشکلات فنی بنیادینی ایجاد می‌کند و به‌ همین دلیل قطعنامه‌ ۲۲ به‌طور خاص و عمداً به‌گونه‌ای نوشته شده که تنها «اقداماتی برای محدودسازی ارسال غیرمجاز از ایستگاه‌های زمینی به ماهواره» را پوشش دهد و نه دریافت از ایستگاه‌های فضایی. دریافت سیگنال ارسالی [از سوی ایستگاه‌های فضایی] در ایستگاه‌های زمینی خارج از محدوده‌ی قطعنامه‌ی ۲۲ هستند.»

بدین ترتیب فشار حکومتی به استارلینک برای سازگاری و انطباق با قوانین سرزمینی به نتیجه نرسید. این‌گونه می‌توان تفسیر کرد که خرید و فروش استارلینک در ایران همچنان به‌صورت غیررسمی باقی بماند و نهاد دولتی هیچ‌گونه موضع جدیدی در این قبال اتخاذ نکند.

همان‌گونه که در این قسمت بدان اشاره شد، احتمال افزایش کاربران استارلینک در سال آینده بسیار بالاست.

پیامرسان‌های داخلی، ایده و اجرای ضعیف و اتلاف سرمایه ملی!

سکوهای داخلی یا پیامرسان‌های ایرانی، جنجال بسیاری در سال‌های اخیر به‌پا کرده‌اند. حمایت گسترده حکومتی همراه با اعمال محدودیت بر رقبای غیرایرانی، کاربران بسیاری را از وضع موجود ناراضی کرده است. در بسیاری از موارد جو عمومی میان کاربران به این سمت کشیده شد که پلتفرم‌های ایرانی را متهم کرده و به تخریب آن‌ها پرداختند.

پشت این پروژه‌ها، یک اقتصاد پنهان وجود دارد

ایده پیامرسان داخلی ایرادات زیادی در خود دارد. رضا غیابی فعال حوزه کارآفرینی در مصاحبه‌ای اختصاصی با تجارت‌نیوز به یکی از این موارد اشاره کرد: «ما بارها گفته‌ایم که اقتصاد پیام‌رسان داخلی جواب نمی‌دهد. کشور ایران جمعیتی ندارد که برای یک پیام‌رسان جذاب باشد. جمعیت ۹۰ میلیونی ایران در مقایسه با چین، که وی‌چت را با جمعیتی بیش از ۱.۴ میلیارد نفر راه‌اندازی کرده، عدد کوچکی است. برای لانچ موفق یک پیام‌رسان، حداقل به جمعیتی بیش از ۱.۵ میلیارد نفر نیاز است.»

او در ادامه افزود: «اما پشت این پروژه‌ها، یک اقتصاد پنهان نیز وجود دارد. جریان‌های اقتصادی و سیاسی که از این طرح‌ها سود می‌برند، نقشی کلیدی در ادامه این روند دارند. متأسفانه این جریان‌ها کمتر در راستای منافع ملی حرکت می‌کنند».

بنابراین می‌توان این نکته را بدین شکل تفسیر کرد که ایران ظرفیت مناسب برای تکمیل زنجیره ارزش یک پلتفرم یا شبکه اجتماعی را ندارد و برای این کار نیاز به شمار بیشتری در یک جامعه است. در جامعه ایرانی احساسات و نظرات مختلفی در مورد پیامرسان‌های داخلی وجود دارد. به عبارت دیگر پیامرسان‌های ایرانی میان کاربران ایرانی به جایگاه مطلوبی دست نیافته‌اند.

اعداد و ارقام پیامرسان‌های داخلی

رضا تقی‌پور نماینده فعلی مجلس شورای اسلامی و عضو پیشین شورای عالی فضای مجازی در برنامه صبحگاهی شبکه ۲ سیما به تاریخ آذرماه سال 1401 حاضر شد و از شمار کاربران پیامرسان‌های داخلی گزارش داد.

به نقل از ایرنا، وی درباره آمار کاربران پیام‌رسان‌های داخلی گفت: «آخرین آمار منتهی به ۱۵ آذر که توسط مرکز ملی فضای مجازی منتشر شده نشان می‌دهد کاربران ماهانه روبیکا ۳۵ میلیون کاربر، ایتا ۱۵.۲ میلیون کاربر، بله ۹.۸ میلیون کاربر و سروش پلاس ۸.۱ میلیون کاربر است. در ۳ ماه گذشته شاهد افزایش پنج برابری حضور کاربران در فضای مجازی هستیم و این استفاده هر روز بیشتر می‌شود».

در اردیبهشت‌ماه سال 1402 عیسی زارع‌پور وزیر وقت ارتباطات و فناوری اطلاعات در حاشیه مراسم رونمایی از فاز اول اتصال مقابل پیام‌رسان‌ها به یکدیگر به سوالات خبرنگاران در مورد شمار کاربران پیامرسان‌های داخلی اطلاعاتی ارائه کرد.

به نقل از ایسنا، زارع‌پور گفت: «طبق آخرین آماری که داریم، تعداد کاربر فعال ماهانه پیام‌رسان‌ ایتا، ۲۲ میلیون نفر شده است؛ یعنی در یک ماه حداقل یک بار از آن استفاده کرده‌اند».

وی افزود: «پیام‌رسان بله، حدود ۱۶ و نیم میلیون، سروش پلاس حدود ۱۰ و نیم و روبیکا حدود ۴۰ میلیون کاربر فعال ماهانه دارد. همچنین کاربر فعال روزانه آنها متفاوت است اما چیزی که هر روز چک می‌کنم این است که روزانه چند ده هزار کاربر جدید به این پلتفرم‌ها اضافه می‌شود و امیدواریم این مسیر تا پیوستن همه مردم عزیز و استفاده از پیام رسان ها ادامه داشته باشد.»

آیا مصوبه شورای عالی فضای مجازی در جهت عددسازی است؟

نظرات حتی در مورد این اعداد هم گاهی متفاوت می‌شود. محسن طهماسبی کارشناس امنیت شبکه در گفت‌وگو اختصاصی با تجارت‌نیوز در این‌باره نیز اظهار نظر کرد. این مصاحبه در زمان تصویب مصوبه شورای عالی فضای مجازی انجام شد و گمانه‌زنی‌های طهماسبی در مورد همان اسکرین‌شاتی است که در آن زمان بسیار مورد بحث قرار گرفت.

طهماسبی در بخشی از این مصاحبه می‌گوید: «ارائه انحصاری خدمات دولتی که حتی زمان‌بندی هم نشده قطعا حائز اهمیت است. امروزه شما شدت این سیاست را بیشتر از دیروز حس می‌کنید. تفاوت آن با گذشته چیست؟ این است که می‌گویند ما به هر طریق، با تبلیغ و اعتباردهی و پول‌پاشی موفق نشدیم مردم را به این پلتفرم‌ها و سرویس‌ها هدایت کنیم، پس مجبورشان می‌کنیم. بالاخره آدم‌ها به خدمات الکترونیکی دولتی نیاز دارند. این خدمات را انحصارا در اختیار این سکوها و پلتفرم‌های ملی قرار می‌دهیم و مردم مجبور می‌شوند از اینها استفاده کنند.

این امر اشکالات جدی دارد. یک اشکال این است که انحصار همیشه فسادزاست. دوم این که شما وقتی خدمات دولتی را در پلتفرم‌های ملی که مشخص نیست امنیت‌شان چطوری تامین می‌شود واگذار می‌کنید، مساله امنیت سایبری وجود دارد.»

طهماسبی در ادامه به نکته‌ای اشاره می‌کند که در ادامه بیشتر به آن خواهیم پرداخت و آن مساله امنیت سکوهای داخلی است. اما در مورد آمار و ارقام، طهماسبی بیان می‌کند: «من فکر می‌کنم چنین مصوبه‌ای بیشتر در جهت عددسازی است. اطلاع ندارم که نظرسنجی برگزار شده یا نه اما من خودم یک نظرسنجی در توییتر انجام دادم و عموم کسانی که از سکوها و پلتفرم‌های ملی مثل بله استفاده می‌کنند از سر ناچاری است. به عنوان مثال به نهادی مراجعه کرده‌اند و آنجا به اینها گفته شده که اگر می‌خواهید از خدمات استفاده کنید باید فلان پیام‌رسان ایرانی را نصب کنید. خب فرد بالاجبار این کار را انجام می‌دهد و دیگر از آن پلتفرم استفاده نمی‌کند.»

اینکه آیا واقعا این اپلیکیشن‌ها امن هستند یا خیر از دو منظر قابل بحث است و این وابسته به تعریف ما از امنیت است. بسیاری از اپلیکیشن‌ها به‌واسطه ساختار ضعیف امنیتی اطلاعات کاربران را در معرض خطر هک قرار می‌دهند. مساله امنیت سایبری در یک الی دو سال اخیر توجه بسیاری به خود جلب کرده است. عنوانی که پیش از این مورد از آن غفلت شده بود، خلا آن با تاخیر بسیار حس شده است.

پیامرسان داخلی و پوشال امنیت!

گزارش منتشر شده توسط شرق، نتیجه آزمایش‌های امنیتی انجام شده روی سه پلتفرم ایتا، روبیکا و بله را بررسی می‌کند. آزمایش‌هایی که در دو فاز مختلف انجام می‌شود، در نهایت نشان می‌دهد که این سه پلتفرم به هیچ عنوان در بستر اینترنت امن نیستند. به نقل از شرق، طبق این بررسی مشخص شده که هیچ‌یک از این پیام‌رسان‌ها از E2EE برای حفاظت از مکالمات کاربران در برابر سرورهای پشتیبان استفاده نمی‌کنند.

در هر سه اپلیکیشن، زمانی که کاربران روی لینک‌هایی که در پیام‌ها برایشان ارسال شده کلیک می‌کردند، به سرور پشتیبان برنامه هدایت می‌شدند و آدرس اصلی (URL) به‌عنوان بخشی از کوئری به سرور ارسال می‌شد. این فرایند به سرورها اجازه می‌دهد وب‌سایت‌هایی را که کاربران درون برنامه مشاهده می‌کنند، تحت نظارت قرار دهند.

در ادامه این گزارش به بررسی موردی هر کدام از این پلتفرم‌ها پرداخته شده است.

در ایتا، داده‌های کاربر (مثل تاریخچه پیام‌ها) ممکن است توسط مهاجمی با دسترسی فیزیکی به دستگاه، استخراج شود. از سوی دیگر پیام‌های پیش‌نویس در ایتا به سرور ارسال می‌شوند. در روبیکا، ترافیک رمزگذاری‌نشده کشف شد. این آسیب‌پذیری به هر کسی که شبکه را نظارت می‌کند اجازه می‌دهد داده‌‌های حساس مانند رمز عبور یا اطلاعات شخصی را در صورت ارسال در قالب متن ساده، رهگیری و مشاهده کند. در بله، داده موقعیت مکانی کاربر در زمان احراز هویت به سرور ارسال می‌شود. در این اپلیکیشن از نوعی رمزنگاری استفاده می‌شود که می‌توان آن را به راحتی بازگشایی کرد.

با این حال به نقل از ایسنا، در اواخر تیرماه سال 1402 تصویری از صفحه مانیتورینگی که گفته می شود متعلق به کارمند یک پیام رسان داخلی بوده و از دسترسی به پیام‌های ردوبدل شده کاربران این پلتفرم حکایت دارد، در برخی از سایت‌ها منتشر شد و جنجال بسیاری به پا کرد. هرچند بیانیه بله تاکید بسیار بر این مساله داشت که این تصویر مربوط به ابزار اجرایی مقابله با انتشار محتوای مجرمانه است، اما اتهام همکاری در شنود و رصد اطلاعاتی از سوی کاربران اینترنت به این پلتفرم‌ها عقبه‌ای طولانی‌تر دارد.

بودجه دولتی برای توسعه پیام‌رسان‌های داخلی چقدر بوده است؟

با همه این تعاریف، با وجود رشد کاربران استارلینک در ایران، دولت همچنان برنامه حمایت از سکوهای داخلی را دارد. طبق همان اسکرین‌شات موجود از مراحل رفع فیلترینگ از اینترنت، دولت موظف به حمایت و اعطای تسهیلات به پیامرسان‌های داخلی است. در جدول زیر که نتیجه بررسی‌های اختصاصی تجارت‌نیوز در سال 1401 است، میزان بودجه‌ اختصاص یافته به تفکیک ذکر شده است. برای مشاهده نتیجه این بررسی‌ها، می‌توانید این گزارش را با عنوان «هزینه راه‌اندازی پیام‌رسان‌های داخلی چقدر است؟»

تمام آنچه که بیان شد، برای ترسیم چهره آشفته اینترنت ایران و اقتصاد دیجیتالش در سال 1404 خواهد بود. اقتصادی که بدون اینترنت تماما در معرض نابودی قرار می‌گیرد. طی فیلتر شدن اینستاگرام، کسب‌وکارهای مجازی ضربه جدی خوردند و برخی از آن‌ها قادر به ترمیم آن نشدند.

به هرحال، باید دید وضعیت سیاسی و اقتصادی در ابعاد کلان خود چه تحولاتی در خود خواهد داشت. فارغ از اختلافات داخلی بر سر مساله رفع فیلتر، استارلینک و تکنولوژی و محصول فیزیکی استارلینک در ایران به شکل پیوسته در حال رشد است. در نتیجه سال 1404 می‌تواند از جوانب متعددی اهمیت بسیار داشته باشد.