همه چالش های بخش کشاورزی و صنعت غذایی ایران

صفحه اقتصاد - در سال های اخیر، اعلام شده که کل تولید محصولات کشاورزی و صنایع غذایی و تبدیلی ایران به 130 میلیون تُن رسیده است. در برخی سال ها، جشن خودکفایی تولید گندم گرفته شد اما در سال های بعدی، دوباره ایران به وارد کننده بزرگ گندم تبدیل شد. این وضع، نشانگر آن است که چشم انداز دراز مدت در این بخش از اقتصاد وجود ندارد.

در گفتگوی اختصاصی « صفحه اقتصاد » با کاوه زرگران (رئیس انجمن غلات، مدیرعامل شرکت غلات بان و رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تهران)، وضعیت کنونی بخش کشاورزی و مشکلات فراروی صنعت غذایی و تبدیلی کشور بررسی شده است. زرگران در سال های 1392 تا 1399، دبیرکل کانون انجمن های صنعت غذایی ایران، بوده است.

*****

*شرکت های کوچک و بزرگ فراوانی در حوزه صنایع غذایی ایران فعالیت دارند و تشکل هایی هم در سال ها و دهه های اخیر تاسیس شده اند. علاوه بر تامین بازار داخلی، قاعدتاً توان و قابلیت صنعت غذایی کشور باید در مورد مهمی از جمله صادرات مواد غذایی نشان داده شود.

در همه سال های اخیر، صادرات مواد غذایی و کشاورزی ایران در حد 5 میلیارد دلار باقی مانده است. به نظر شما چرا صنعت غذایی و صنایع تبدیلی، به صورت قابل توجهی نتوانسته اند رشد کنند که صادرات قابل توجهی هم اتفاق بیفتد؟

-ما یک جمعیت 80 میلیون نفری در کشور داریم و از نظر تولیدات مواد غذایی، یعنی فرآورده های تولید شده در حوزه غذا، خودکفا هستیم و صادرات هم داریم. در حالی که در دوره بعد از انقلاب، حتی در یک مقطع زمانی، وارد کننده پنیر بودیم، اما امروزه اقلام مختلف صنایع غذایی را صادر می کنیم.

این که چرا حجم صادرات ما نسبت به برخی کشورهای همسایه در سطح بالایی نیست، به زیرساخت های اقتصادی و شرایط کشور ما برمی گردد ولی صنعت غذای ایران، همیشه یک صنعت موفق و رو به رشد بوده است.

*زیرساخت های اقتصادی چگونه باید باشد که حجم صادرات افزایش پیدا کند؟

-اگر صادرات صنایع غذایی نسبت به برخی کشورهای همسایه در حد بالایی نیست، ناشی از مسائل اقتصادی بوده و همه صنایع کشور درگیر این مسائل هستند، یعنی این مسائل محدود به صنعت غذا نیست. این مسائل اقتصادی، شامل نوسانات ارزی و نحوه قیمت گذاری کالا بوده است.

از طرف دیگر، برخی بخشنامه ها صادر می شود که صادرات را ممنوع می کند. همچنین عدم حمایت از صنایع غذایی یا عدم تخصیص یارانه به این صنایع وجود دارد. در حالی که در سایر کشورها برای صادرات مواد غذایی، یارانه داده می شود یا از این نوع صادرات حمایت می کنند.

*در سال های اخیر، معمولاً این طور بوده که وقتی بازار داخلی دچار التهاب می شود صادرات محصولات کشاورزی هم ممنوع می شود. چرا وضعیت این بخش این طور بوده و آیا واقعاً محصول به اندازه کافی برای صادرات و عرضه در بازار داخلی وجود ندارد یا این که دلال ها ورود کرده و بازار را دچار التهاب می کنند و صادرات هم قطع می شود؟

-این نوع اتفاقات، نشأت گرفته از سیاست های کلان کشور است، یعنی ما بر الگوی کشت که باید نسبت به مصرف داخلی و صادرات مدیریت شود و در این حوزه برنامه ریزی شود تا فرآیندهای تولیدی، نمی توانیم کنترل داشته باشیم. به همین دلیل، در برخی مواقع، ممکن است تنظیم بازار برخی اقلام تولید شده از دست دولت خارج شود.

در موارد متعدد و در دولت های مختلف، در یک اقدام اشتباه صادرات یک کالا را ممنوع می کنند و باعث می شوند بازار صادراتی از دست برود. بنابراین، این وضع به خاطر سیاست های کلان است، یعنی ممنوعیت صادرات به جنبه های اساسی بخش کشاورزی برمی گردد و بعد هم به فرآیندهای تولید.

*در حوزه بازار داخلی، هر چند وقت یکبار، این نوع التهابات ایجاد می شود. آیا این امکان وجود دارد و محصول به اندازه کافی تولید شده که نیاز بازار داخلی تامین شود و صادرات هم انجام شود یا این که در تامین بازار داخلی مشکل جدی وجود دارد؟

-در همه جای دنیا، بازار داخلی و بازار صادراتی، دو بازار متفاوت با یکدیگر هستند. چون این دو بازار، برنامه ریزی بلند مدت دارند، فعالان آنها می دانند که چه حجم از کالاهای تولید شده، صادر می شود. وقتی هم در برخی دوره ها و بعضی بازارها دچار مشکل می شوند در آن حالت، یک کشور هم می تواند یک کالا را صادر کند و هم این که به طور همزمان، آن کالا را وارد کند.

به بیان دیگر، برای این که یک کشور، بازار صادراتی خودش را از دست ندهد، آن کالا را به مقاصد صادراتی تعیین شده خودش، صادر می کند و اجازه می دهد صادر کنندگان، فعالیت خودشان را ادامه بدهند، اما برای تامین بازار داخلی، همان کالا را وارد می کند.

کاوه زرگران رئیس انجمن غلات، مدیر عامل شرکت غلات بان و رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تهران

*ولی در ایران هر وقت در تامین یک محصول التهاب ایجاد می شود صادرات آن در عمل قطع می شود.

-بله. در ایران هر موقع کمبود کالا به وجود می آید ممنوعیت صادراتی را برقرار می کنند.

*وقتی به این شکل صادرات برخی کالاها قطع می شود بازار هدف چه سرنوشتی پیدا می کند؟

-صادر کننده، تعهداتی نسبت به وارد کننده دارد و اصولاً صادرات بر اساس قرارداد انجام می شود. هیچکس به طور موردی، یک محموله و مخصوصاً مواد غذایی را نمی خرد. وقتی که صادرات ممنوع می شود، این کار باعث می شود بازار صادراتی یک کالا از دست برود، یعنی رابطه تجاری بین صادر کننده و وارد کننده در اثر این ممنوعیت، از بین خواهد رفت.

*آیا در سال های اخیر و با وجود ممنوعیت هایی که معمولاً اِعمال می شود، شرکت ها در حوزه صادرات، برای دوره کوتاه مدت و مقطعی برنامه ریزی کرده اند؟

-شرکت های صادر کننده نمی تواند به طور کوتاه مدت صادر می کنند. صادر کننده مواد غذایی باید برای یک دوره زمانی مشخص برای صادرات، اقدام کند.

*وقتی که تامین گوجه فرنگی در بازار داخلی دچار مشکل می شود یا تامین سیب زمینی در بازار داخلی دچار مشکل می شود، صادرات این نوع محصولات ممنوع می شود. در این وضعیت که هر ساله ممکن است همین اتفاقات رخ بدهد، صادر کننده یا تولید کننده محصول چگونه می تواند بازارها را برای دراز مدت نگه دارد و نیاز آن بازارها را برای دراز مدت تامین کند؟

-در این حالت، نمی تواند بازارها را نگه دارد و این بازارها را از دست می دهد. وقتی که راه صادرات بسته می شود، مجموعه ای که برای استفاده از محصول صادراتی ما برنامه ریزی کرده است، در تامین کالا دچار مشکل می شود. طبیعی است که در این حالت، از طریق یک منبع و کشور دیگر، آن تامین کالا را ادامه می دهد و از صادر کننده ما خرید نمی کند.

*وقتی که بازار برخی محصولات کشاورزی و غذایی در ایران دچار مشکل شده و صادرات ممنوع می شود، تجار ترکیه به سرعت در بازارهای منطقه نفوذ کرده و جای خالی محصولات ایرانی را پُر می کنند. ترکیه از نظر صادرات محصول، تصمیم گیری در حوزه صادرات و سیاستگذاری، دقیقاً به چه شکل عمل می کند؟

-دولت ترکیه، یارانه های خوبی به صادر کنندگان می دهد و در برنامه ریزی های مختلف، یارانه های مختلفی را به صادر کنندگان این کشور داده و کمک می کند که بازارهای صادراتی را تصاحب و حفظ کنند.

در حالی که صادر کنندگان ایرانی، از این نوع امکانات، محروم هستند. به همین خاطر، یک رقابت نابرابر و سخت با صادر کنندگان ترکیه دارند. وقتی هم صادر کننده ایرانی، بازاری را با اتکاء به توان خودش، به دست می آورد در برخی دوره ها، با بخشنامه های غیر منطقی، آن بازار را از دست می دهد.

*در زمانی که جنابعالی دبیر کانون انجمن های صنایع غذایی بودید نکاتی را مطرح کرده و پیشنهاداتی را ارائه می کردید تا وضعیت صنایع غذایی بهتر شود. در آن سال ها، تشکیل «سازمان غذا»، یکی از ایده هایی بود که توسط شما مطرح شد.

این نوع ایده ها از طرف شما برای حل مشکلات دست و پاگیر چطور مطرح شده و این ایده ها چه سرنوشتی پیدا کردند؟

-صنعت غذا به عنوان یک صنعت پویا و بزرگ، لازم است که سیاستگذاری های واحدی داشته باشد. متاسفانه در کشور ما سازمان های مختلفی، هر کدام برای یک بخش از صنعت غذا تصمیم گیری و سیاستگذاری می کنند. هر کدام از این سازمان ها، برای صنعت غذا به صورت جزیره ای تصمیم می گیرند.

در نهایت، در برخی موارد بین این سازمان ها تضاد منافع ایجاد می شود یا بین این سازمان ها و تولید کنندگان و صادر کنندگان مواد غذایی، تضاد منافع ایجاد می شود. به همین دلیل، وجود یک سازمان که بتواند از همه مباحث صنعت غذا آگاهی داشته باشد و کارها را پیگیری کند، همیشه ضرورت داشته است.

تشکیل یک سازمان مشخص و واحد، خواسته قدیمی اهالی صنعت غذا بوده و از زمان آقای ظهیری (بنیانگذار فقید برند مهرام) در اتاق بازرگانی و صنایع پیگیری می شد. با این حال، متاسفانه تاکنون مقامات دولتی از این ایده و تاسیس یک سازمان واحد برای این صنعت استقبال نکرده اند.

کاوه زرگران رئیس انجمن غلات، مدیر عامل شرکت غلات بان و رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تهران

*جنابعالی اعتقاد دارید که متولی دولتی واحدی باید برای صنعت غذایی وجود داشته باشد. به هر حال، سازمان ملی استاندارد، یک وظیفه مشخص در حوزه استاندارد دارد و فرضاً وزارت بهداشت از نظر رعایت بهداشت مسئولیت خاصی دارد. در این حالت، چگونه امکان دارد یک متولی واحد برای صنعت غذایی ایجاد شود؟

-امروزه برای صنعت غذای ایران، وزارتخانه جهاد کشاورزی و وزارتخانه صنعت و معدن و تا حدودی سازمان ملی استاندارد و سازمان غذا و دارو، تصمیم گیری کرده و بخشنامه صادر می کنند. در خیلی از موارد، تصمیمات این سازمان ها و وزارتخانه ها، موازی همدیگر بوده و مشکل ساز می شود.

برای مثال، فردی که می خواهد یک کالا را وارد کشورمان کند، هم باید آزمایش سازمان ملی استاندارد را پاس کند و هم این که باید آزمایش سازمان غذا و دارو (وزارت بهداشت) را پاس کند.

در حالی که برای واردات یک کالا، ضرورتی ندارد این طور عمل شود. در حالت مطلوب و ایده آل، یکی از این سازمان ها و وزارتخانه ها می تواند به صورت متمرکز، این کار را انجام بدهد. این نوع مسائل و مشکلات، همیشه از طرف فعالان صنعت غذا مورد انتقاد بوده و همچنان هم، این انتقادها ادامه دارد.

*آیا در کشورهای دیگر، متولی واحد به صورتی که شما تعریف می کنید وجود دارد یا این که آنها هم مثل ایران، نهادهای مختلفی دارند؟

-در برخی کشورها، یک متولی وجود دارد ولی در ایران، چند متولی از جمله سازمان دامپزشکی، وزارت بهداشت و سازمان ملی استاندارد در مورد فرآیندهای مختلف غذایی، دستورالعمل های خاص خودشان را دارند و واحدهای غذایی موظف هستند از آنها پیروی کنند.

*برای این که حالت تصمیم گیری جزیره ای از بین برود آیا فرضاً با نمایندگان مجلس، این موضوع را مطرح کرده اید یا از طریق تشکل ها در حال صحبت با نمایندگان مجلس هستید یا قبلاً این نوع اقدامات توسط تشکل های صنعت غذا انجام شده که کلاً مشکل قانونی در این زمینه وجود نداشته باشد؟

-در دوره های مختلف و در همین زمینه، با نمایندگان مجلس صحبت کرده ایم ولی هیچ موقع نتیجه بخش نبوده است، یعنی هیچ موقع به خواسته ای که ما فعالان صنعت غذایی داشته ایم، نرسیده ایم. در دوره های مختلف مجلس و در دولت های مختلف، این موضوع پیگیری شده ولی نتیجه ای در بر نداشته است.

*حدود یک دهه قبل، وزارت صنایع و معادن و وزارت بازرگانی ادغام شدند و وزارت صنعت، معدن و تجارت تشکیل شد. در حالی که در سال های بعد، همه دولت ها به طور مکرر گفتند که وزارت بازرگانی از این وزارتخانه تفکیک و جدا شود.

وقتی که این بحث ها مطرح است که حتی وزارتخانه های ادغام شده، تفکیک شوند چگونه ممکن است در حوزه غذایی و موارد مرتبط با بهداشت، استاندارد و مقوله های مرتبط دیگر، یک سازمان تشکیل شود و فقط یک متولی باشد که کارهای مرتبط با بهداشت و استاندارد و سایر موارد را به طور متمرکز و در یک جا پوشش بدهد؟

-فرض کنید یک واحد تولید فرآورده های گوشتی، هم باید زیر نظر سازمان ملی استاندارد فعالیت کند، هم زیر نظر سازمان غذا و دارو وزارت بهداشت و هم زیر نظر سازمان دامپزشکی. در حالی که یک نفر از نهادهای ناظر و مرتبط فعلی، می تواند همه موارد بهداشتی و استاندارد را کنترل کند.

در نتیجه، نیاز نیست که سه هزینه مختلف انجام شود و سه نهاد ناظر، بر یک واحد تولیدی نظارت کنند. همه این موارد، خلاء های قانونی است که در حوزه تولید مواد غذایی در ایران وجود دارد.

کاوه زرگران رئیس انجمن غلات، مدیر عامل شرکت غلات بان و رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تهران

*در حوزه تولید محصولات کشاورزی و غلات ایران، رقم های مختلفی در سال های اخیر اعلام شده و اخیراً رقم 130 میلیون تُن در سال اعلام شده. آیا این رقم تولید 130 میلیون تُن محصولات کشاورزی و غذایی، درست بوده و اعتبار دارد؟

-آمارهایی که توسط وزارت جهاد کشاورزی منتشر می شود معمولاً ملاک قرار گرفته و مورد استناد فائو (سازمان خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد/ FAO ) قرار می گیرد. در حالی که در برخی موارد، می بینیم این آمارها صحت ندارند. در برخی دوره ها، آمار تولید 14 میلیون تُن گندم را داشتیم.

با این که قیمت خرید تضمینی گندم در آن زمان، حتی بالاتر از قیمت جهانی بود، اما شرکت بازرگانی دولتی، فقط توانسته 5 میلیون تُن گندم با قیمت تضمینی برای توزیع بین نانوایی های سراسر کشور را بخرد. آن چیزی که ما می بینیم این است که این نوع آمارها در عمل مشاهده نمی شود.

*آیا توسط تشکل ها ی بخش خصوصی یا فرضاً انجمن غلات بررسی خاصی انجام شده که یک عدد تقریبی و نزدیک به واقعیت ارائه شود؟

-اطلاعات لازم در این زمینه وجود ندارد و اصولاً مزارع موجود در کشور ما دارای امکان نظارتی نیستند. ما حتی میزان و سطح زیر کشت محصولات کشاورزی را به صورت دقیق نمی توانیم محاسبه کنیم. در حالی که در کشورهای دیگر، میزان تولید محصولات مختلف را، قبل از این که برداشت شوند از طریق سیستم های دورسنجی ماهواره ای به طور دقیق و نه تقریبی اعلام می کنند.

در کشور ما، چنین امکاناتی را نداریم. به همین دلیل، ما اول باید محصول را برداشت کنیم و بعد ببینیم چقدر در یک سال تولید کرده ایم. در نتیجه، در ارائه آمار با آن چیزی که در کشور وجود دارد تناقض به وجود می آید.

در زمان وزارت آقای حجتی، گفته می شد که در تولید محصولات مختلف جهش اتفاق افتاده و گفته می شد جمع محصولات کشاورزی اعم از باغی، صیفی جات و زراعی، حدود 90 میلیون تُن در سال است.

در سال های بعدی، رقم های بالاتر اعلام شد و از جمله 105میلیون تُن هم اعلام شد. اعلام افزایش ارقام تولید همچنان وجود دارد و ملاک دقیقی وجود ندارد که ما با استناد به آن بگوییم این آمار دقیق است یا دقیق نیست.

کاوه زرگران رئیس انجمن غلات، مدیر عامل شرکت غلات بان و رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تهران

*از حدود 100 میلیون تُن یا حتی 130 میلیون تُن محصولی که گفته می شود هر سال تولید می شود چقدر مربوط به غلات است؟

-در سال 1400 و در ایران، حدود 5 میلیون تن گندم و حدود 2.7 میلیون تُن جو تولید کردیم. همچنین نزدیک یک میلیون تُن ذرت تولید شد و کشت انواع دانه های روغنی عددی حدود 500 هزار تُن بود.

در حد یک و نیم میلیون تُن برنج هم تولید شد. همچنین تولید حبوبات مختلف را هم داشته ایم. این موارد، اقلام اصلی در حوزه زراعی است. برداشت محصول به تبع شرایط موجود، کاهش پیدا کرده است. چرا که کاهش میزان بارندگی و وقوع خشکسالی، اثر منفی بر میزان برداشت اقلامی از قبیل گندم داشته است.