از جراحی بینی تا کیفیت محصولات صنایع غذایی و خودروسازی ایران

صفحه اقتصاد - کیفیت، یک موضوع و مفهوم مناقشه بردار بوده و به طور مشخص تعریف یکسانی در مورد آن وجود ندارد، یا این که در هر دوره، تعریف متفاوت و به روزی از آن ارائه شده و مورد توجه قرار گرفته است. برخی کارشناسان، کیفیت را یک مقوله ذهنی دانسته و برخی هم، آن را مهم ترین مولفه در یک اقتصاد رقابت پذیر می دانند.

در گفتگویی که « صفحه اقتصاد » با حسن فروزان فرد (متخصص مدیریت کیفیت، عضو هیأت مدیره صنایع غذایی کامبیز و رئیس هیأت مدیره شرکت رتبه بندی پارسیان هوشمند سرآمد) داشته است، نحوه ترویج مقوله کیفیت در ایران و میزان کیفیت محصولات صنایع کلیدی اقتصاد ایران از جمله صنایع غذایی، صنعت خودروسازی و صنعت ساختمان سازی، تحلیل شده است.

*****

*در دهه های اخیر و در کشور ما، انجمن های مختلفی مرتبط با حوزه کیفیت تاسیس شده اند ولی در عین حال، در سطح جامعه نسبت به کیفیت محصولات ایرانی انتقاد زیادی مطرح می شود. در مورد کشور ژاپن، این طور است که این کشور محصولات با کیفیت تولید نمی کرده ولی در دوره بعد از جنگ جهانی دوم، متخصصان حوزه کیفیت آمریکا از جمله «اِدوارد دِمینگ» به ژاپن رفتند و با فرهنگ سازی ای که در این کشور انجام شد ژاپن به تولید کننده مهم محصولات با کیفیت دنیا تبدیل شد.

جنابعالی در انجمن مدیریت کیفیت ایران مسئولیت دارید. در کشور ما، تشکل هایی که در حوزه کیفیت فعال هستند تا چه حد توانسته اند در ارتقای کیفیت محصولات تولید شده در ایران موفق باشند؟

-نکته ای که وجود دارد، این است که کیفیت، حاصل مجموعه ای از تغییر و تحولات در عرصه اقتصاد و عرصه فرهنگ است. ترکیبی از تحولات می تواند زمینه ساز بهبود کیفیت باشد. آنچه که در چهل و چند سال گذشته، جامعه ایران با آن مواجه بوده، این است که در خیلی از موارد، محدودیت های اقتصادی تجربه شده. این نوع محدودیت ها، پیشران مناسبی برای حوزه کیفیت نبوده اند.

برای مثال، در ده سال ابتدایی بعد از انقلاب، فضای آن دوره اصلاً فضای رقابت نبوده و بسیاری از کالاهایی که در کشور تولید می شده، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم توسط دولت، انجام می شده. دارایی ها، منابع و امکانات بخش خصوصی دوره قبل از انقلاب هم، در این دوره مصادره شده یا متوقف شده بود.

فعالان اقتصادی بخش خصوصی در این شرایط جدید، بازیگر اصلی میدان تولید و اقتصاد نبودند. محدودیت ها در زمینه تولید وجود داشته و همان قدر که محصول برای مصرف تولید می شد، کافی بود.

این دوره، دقیقاً همان دوره ای است که بسیاری از کشورهایی که در سال های قبل، از ایران عقب تر بودند، در همین دوره 10 الی 15 ساله انتهای دهه 70 میلادی و 80 میلادی تحولات مهمی را در عرصه رقابت تجربه کردند و زمینه سازی توسعه کیفی را از نظر اقتصادی و اجتماعی تجربه کردند.

ما در آن دوره، درگیر اتفاقات شروع انقلاب و پس از انقلاب بودیم. در آن دوره، در شرایط جنگی بودیم و محدودیت هایی وجود داشت. از طرفی هم، کاهش درآمدهای ارزی اتفاق افتاده بود. در عین حال، با مکانیسم کوپنی، کالاهای تولیدی و موجود بین خانوارها توزیع می شد. در آن سال ها، اندیشه اقتصادی خاصی بر جامعه حاکم بود.

پس از آن دوره، دوره ای را تجربه کردیم و در این دوره جدید، یک مقدار شرایط کار کردن بازتر شد و زمینه های توسعه فراهم آمد. موقعیت برای سرمایه گذاری بخش خصوصی در تولید برخی کالاها و خدمات فراهم شد. در این دوره، تعدادی بازیگر به این عرصه پیوستند و زمینه برای رقابت فراهم شد.

در این دوره، زمینه های توسعه کیفیت فراهم شد. البته با تاخیر، این کار انجام شد، اما کم و بیش فرصت هایی که در سطح بین المللی بود، شناسایی شد و استانداردهای مربوطه شناسایی شدند. بعد هم، کم کم این استانداردها در بخش های مختلف به کار گرفته شدند. دهه 70 و اوایل دهه 80 شمسی، اوج توجه به موضوعات کیفی و نقش آفرینی تشکل ها و انجمن ها در این عرصه بود.

*در همان دوره بوده که شرکت ها به طور ظاهر سازانه و صوری، به استاندارد ایزو 9000 ، یعنی استاندارد سیستم مدیریت کیفیت توجه کرده اند؟

-همه آن توجهات به مقوله ایزو، ظاهر سازانه نبود و این نوع نگاه در مورد آن دوره، یک نگاه منفی است. اتفاقاً شروع توجه به سیستم های مدیریت کیفیت، مبتنی بر درخواست مشتریان از خارج از کشور بود.

اگر تاریخچه اولین سیستم های مدیریت کیفیت پیاده شده در ایران را مطالعه کنید، می بینید که این کارها حاصل درخواست مشخص و جدی کسانی بود که مایل بودند از محصولات ایرانی استفاده کنند. برای مثال، شرکت رادیاتور ایران، یک زمان تصمیم داشت که رادیاتورهای تولیدی خودش را به کشورهای اروپایی صادر کند.

این شرکت، با قیمت مناسبی هم می توانست محصول خودش را ارائه کند چون مواد اولیه این محصول در ایران، ارزان قیمت بود. مدیران این شرکت می خواستند این صادرات را انجام بدهند، اما آنها با موضوعی به نام مدیریت کیفیت مواجه شدند.

در نتیجه، وادار شدند به این که برای ورود به بازار اروپا و جلب توجه مشتریان خارجی، به سیستم های مدیریت کیفیت روی بیاورند و شناسایی شوند. نمونه های اولیه و اتفاقاتی که در این زمینه در دهه 70 شمسی رخ داد، اغلب از جنس خواست مشتریان و به ویژه مشتریان صادراتی بود.

پس از آن هم، اتفاقات ارزنده ای رخ داد و اصلاً ما با ایزو 9001 و ایزو 9002 در قالب مفاهیم جدید کیفیت که حدود 10 الی 15 سال از آن عقب افتاده بودیم، آشنا شدیم. در این دوره، دوباره متوجه شدیم کیفیت یک طور دیگر تعریف می شود و در دنیا کیفیت از نظر مشتری تعریف می شود.

بنابراین، در این دوره اتفاقات خوبی رخ داد و تعداد زیادی از فعالان اقتصادی کم کم به این موضوع توجه کردند. به هر حال، هر جا طلا فروشی هست، بدلی فروش هم وجود دارد. هر جا ایده های مهم، اثربخش و جذاب مطرح است، حتماً نمونه های بدلی آن نیز به وجود می آید برای کسانی که دوست دارند آن جذابیت ها را داشته باشند، ولی به اندازه کافی زحمت نکشند یا هزینه های کافی را پرداخت نکنند.

*برخی می گویند توجه سطحی به استاندارد ایزو 9000 یعنی همان سیستم مدیریت کیفیت، فقط باعث شد یک مقدار کاغذ به این زمینه اختصاص پیدا کند و مصرف شود. این افراد می گویند گواهی نامه های صوری صادر شد، زونکن هایی به این موضوع اختصاص داده شد و کمدهایی در شرکت ها با این نوع مطالب و این زونکن ها پر شد. جنابعالی به هیچ وجه این نوع انتقادات را قبول ندارید؟

-بنده به صورت شخصی، این موضوع را تجربه کرده ام. چرا که در یک محیط کاری و شرکت تولیدی، به عنوان یک فعال اقتصادی کار می کردم. من خودم این استاندارد را اجرایی کرده و دستاوردهایش را در محیط کار و اداره امور خودم تجربه کردم. در نتیجه، به اصول آن پایبند هستم.

حداقل این بحث ها برای شخص خودم و نفراتی که آنها را می شناختم یا در این حوزه در آن دهه تلاش کردند، فرصت یادگیری خوبی بود. مطرح شدن این بحث ها در آن دوره، زمینه های درک مدیریتی را در جامعه ایران بهبود داد.

البته ممکن است بعضی افراد به خاطر فضای موجود، به یک موضوع پیوند بخورند یا علاقه مند شوند که از آن مطلع شوند یا آن را به کار بگیرند. در برخی موارد، بعضی پدیده ها به مد تبدیل می شود ولی برخی آدم ها نمی دانند که چرا از آن استفاده می کنند.

مگر الان همه می دانند که چرا باید بینی خودشان را جراحی کنند، یا مگر الان همه می دانند که چرا امروزه در صورت شان از پروتز استفاده می کنند. افرادی زیادی در این زمینه اطلاعات ندارند، اما چون فکر می کنند چیز مهمی بوده و باعث ارزش می شود، این کار را انجام می دهند. برخی فقط به خاطر مُد شدن، بینی خودشان را عمل می کنند و حتی ممکن است نسبت به خطرات آن آگاه نباشند.

در مجموع، برخی شرکت ها از استاندارد ایزو 9000 در حوزه های توسعه صادرات و سر و سامان دادن به وضعیت داخلی مجموعه کاری خودشان، استفاده کردند و نمونه های موفقی هم به وجود آمد. در آن زمان، نمونه های فیک هم، شکل گرفت.

در حالی که افراد موفق، زمان زیادی در این حوزه صرف کردند و هزینه زیادی انجام دادند تا به دستاورد رسیدند. با این حال، در آن دوره اطلاعات کمی برای همه فعالان اقتصادی در این زمینه فراهم بود. به همین دلیل، برخی افراد فکر کرده اند که آن کاغذها و قاب اهمیت دارد و شروع به خرید و فروش آن کاغذ و قاب کرده اند.

حتماً نمونه هایی به این صورت وجود داشته و متاسفانه افراد زیادی، زمان و انرژی خودشان را هدر دادند و بدون این که درک کافی پیدا کنند در این زمینه پا گذاشتند، اما به نظر من، مطرح شدن این بحث ها، آثار خودش را در زمینه فرهنگ سازی و انتقال برخی اطلاعات به کشور نشان داد.

در دهه 70 شمسی و همین طور در اوایل دهه 80، زمینه انتقال اطلاعات خوبی در حوزه مدیریت و مدیریت کیفیت، به کشور فراهم شد. همایش های فراوانی نیز برگزار شد و گفتگوهای خوبی انجام شد. همچنین ترجمه های خیلی خوبی انجام شد و مدل های جدید رایج در دنیا، ترجمه شدند و در ایران مورد استفاده قرار گرفتند.

علاوه بر این موارد، مدیران کیفیت فراوانی در کشور تربیت شدند و کارهای خوبی هم انجام دادند. با این حال، این کارها در یک مقطع زمانی، دوباره از مسیر خودش خارج شد، یعنی کارها از مسیر رقابت، تعامل و رفتارهای بین المللی، خارج شد.

*از چه سالی این اتفاق رخ داد و مسیر مورد نظر شما تغییر کرد؟

-در این دوره ای که می گویم در ایران، وارد یک اقتصاد جدید و در تضاد با تعاملات بین المللی شدیم. از سال 1384، یک دوره جدید برای اقتصاد کشور ایجاد شد ولی وقتی ما می خواهیم از کیفیت صحبت کنیم، در کنار آن باید در مورد رقابت صحبت کنیم، یا در مورد فرصت های متنوع سرمایه گذاری و ارتباطات بین المللی صحبت کنیم.

*در حاضر حاضر، انجمن ها و تشکل های مختلفی در حوزه کیفیت از جمله «انجمن مدیریت کیفیت»، «انجمن مدیران کنترل کیفیت»، «انجمن کیفیت ایران و انجمن حامیان استاندارد و کیفیت»، در کشور ما فعال هستند.

از طرفی، ما شاهد فعالیت برخی صنایع مهم در کشور هستیم. جنابعالی به عنوان یکی از مسئولان انجمن مدیریت کیفیت ایران، به طور خاص کیفیت محصولات صنایع غذایی ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

-در هر جا که زمینه های اقتصادی رقابت، توسط دولت محدود نشده باشد، امکان فعالیت جدی بخش خصوصی وجود داشته باشد، زمینه رقابت کاملا باز برای تولید وجود داشته باشد و از طرفی، تنوع کالا و تنوع تولید کنندگان شکل گرفته باشد، توجه به کیفیت هم، جدی تر و واقعی تر خواهد بود.

در حوزه صنعت غذا، باید بگویم که وضعیت کیفیت صنعت غذای ایران قابل مقایسه با 20 سال قبل نیست و امروزه کیفیت محصولات غذایی، بهبود پیدا کرده است. امروزه تنوع محصولات و کیفیت آنها، غیر قابل مقایسه است.

*علاوه بر صنعت غذایی، وضعیت کیفیت محصولات تولیدی صنعت خودرو سازی ایران چگونه است؟

-در حوزه خودرو، ما نتوانسته ایم به سمت رقابتی شدن، پیش برویم. مهم ترین شرکت های خودرو سازی ایران، به دولت وابسته هستند یا به تعبیری خصولتی (دولتی- خصوصی) هستند. به همین دلیل، در این صنعت زمینه رقابت به طور جدی وجود ندارد.

از طرفی، هیچ موقع واردات جدی برای ایجاد رقابت در صنعت خودرو سازی ایجاد نشده. همیشه واردات خودرو، به طور کوتاه مدت و دوره ای و همراه با نوسان بوده است. با همین دیدگاه، آنچه که به آن در صنعت خودرو رسیده ایم، کیفیت مورد انتظار برای مصرف کننده ایرانی نیست.

در حالی که امروزه، کیفیت از سمت مصرف کننده تعریف می شود. مصرف کننده هم، فقط در زمان مقایسه کردن هست که کیفیت را درک می کند. نمونه های دسترسی برای مقایسه خودروهای خارجی و وسایل نقلیه با خودروهای تولید داخلی، کار ساده ای بوده و پیچیده هم نیست. به همین دلیل، خودروهای تولید داخلی و خارجی را می توان مقایسه کرد. در این مقایسه آنچه که ما عرضه می کنیم مورد نظر مصرف کننده نیست.

*یک صنعت مهم دیگر در کشور ما صنعت ساختمان سازی است. به کیفیت ساختمان سازی انتقادات زیادی وارد شده و برخی کارشناسان چه در حوزه کیفیت و چه در حوزه مهندسی زلزله، انتقاد دارند و کیفیت و استحکام ساختمان های فعلی را زیر سوال می برند.

جنابعالی به عنوان صاحب نظر در حوزه کیفیت، وضع کیفی ساختمان های ساخته شده را چگونه ارزیابی می کنید و ساخت و سازهای انجام شده را چقدر مطلوب می دانید؟

-در حوزه ساختمان باید بگویم که برخی ساختمان سازی ها در ایران داریم که در مناطق خاصی از کشور از جمله تهران یا برخی شهرستان ها انجام می شود. در این نوع شرکت ها، برند بودن اهمیت پیدا کرده و آنها می توانند به واسطه توسعه برند کیفی خودشان، منابع بیش تری کسب کنند. در این حوزه ساخت و ساز، کیفیت بسیار بالا رفته است.

در مورد بقیه ساختمان ها باید بگویم وجود تورم در صنعت ساختمان سازی، شرایط خاصی را فراهم کرده و مردم به ناچار به هر ترتیبی تن می دهند تا صاحب خانه باشند. متاسفانه موقعیت رقابتی در بسیاری از دوره ها در مورد این نوع ساختمان ها وجود نداشته است. به همین دلیل، مردم به سختی، منابع مالی را تامین کرده و خواسته اند با حداقل منابع، فعلاً یک جا برای زیستن داشته باشند تا فرصت را به خاطر شرایط تورمی از دست ندهند.

به همین دلیل، ساخت و سازها در این بخش، در یک فضای رقابتی موثر انجام نشده است. هر چند که به طور متوسط، وضعیت رعایت استانداردها و توجه به اصول کیفی ساختمان سازی، در طول سال های گذشته بهبود پیدا کرده، اما باز هم ساختمان سازی عمومی در شأن و سایز مصرف کننده ایرانی نیست.

در مجموع، یک نیش مارکت (بخش کوچک/ Niche Market ) وجود دارد که در آنجا چون پرداخت کنندگان، از ساختمان سازی درخواست کیفیت دارند در نتیجه، عرضه کنندگانی هم هستند که این کار را با کیفیت و با دقت بالا انجام می دهند. با این حال و به طور کلی، عموم فضای ساختمانی ما از کیفیت لازم برخوردار نیست.