می دانستید یک‌سوم محصولات کشاورزی در ایران به زباله تبدیل می‌شود؟
با تغییرات اقلیمی و دخالت‌های نابجای انسان در طبیعت، وضعیت منابع آب جهان بیش از همیشه در معرض تهدید است، در این میان به نظر می‌رسد که زنگ خطر برای ایران به صدا درآمده است.
با تغییرات اقلیمی و دخالت‌های نابجای انسان در طبیعت، وضعیت منابع آب جهان بیش از همیشه در معرض تهدید است، در این میان به نظر می‌رسد که زنگ خطر برای ایران به صدا درآمده است و درحالی‌که برداشت بی‌رویه منابع آب در کشور موجب خشکیدن گسترده رودخانه‌ها و تالاب‌ها شده و فرسایش و شوری بیش از حد خاک موجب بحران خاک شده است، حدود یک‌سوم محصول کشاورزی تولیدی به ضایعات تبدیل می‌شود.
کاهش ۲۰ درصدی منابع آب شیرین جهان
«آب زندگی است، آب غذا است» این شعاری است که امسال برای روز جهانی غذا در سال ۲۰۲۳ انتخاب شده تا مشکلات فزاینده تأمین آب ۲.۴ میلیارد نفر انسان در کشورهایی که دچار مشکل آب هستند، مورد توجه قرار بگیرد و چالش ۶۰۰ میلیون نفر وابسته به سیستم‌های غذایی آبزی مطرح شود؛ چالشی که هم‌زمان با تأثیرات حاصل از تغییرات آب و هوایی، با آلودگی و تخریب اکوسیستم مواجه هستند.
رشد سریع جمعیت، شهرنشینی، توسعه اقتصادی و تغییرات آب و هوایی منابع آبی زمین را تحت فشار فزاینده‌ای قرار می‌دهد. این در حالی است که منابع آب شیرین به ازای هر نفر در دهه‌های گذشته ۲۰ درصد کاهش یافته است و دسترسی و کیفیت آب به دلیل چندین دهه استفاده، مدیریت ضعیف، استخراج بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، آلودگی و تغییرات آب و هوایی با سرعت بالایی در مسیر زیان‌باری قرار گرفته است.
فقط ۲.۵ درصد آب‌های زمین قابلیت مصرف انسانی دارد
امروزه ۲.۴ میلیارد نفر در کشورهایی زندگی می‌کنند که دچار تنش آبی هستند. بسیاری از آنها کشاورزان خرده‌پا به‌ویژه زنان، مردمان بومی، مهاجران و پناهندگان هستند که درحال‌حاضر برای برآوردن نیازهای روزانه خود تلاش می‌کنند. همه این موارد دست به دست هم می‌دهد تا رقابت برای آب، این منبع گران‌بها در حال افزایش باشد، زیرا کمبود آب در مسیر تبدیل‌شدن به یکی از علل فزاینده درگیری‌های سیاسی و اقتصادی قرار گرفته است.علاوه بر این، حدود ۶۰۰ میلیون نفر که حداقل تا حدی به سیستم‌های غذایی آبزیان برای امرار معاش وابسته هستند، از اثرات آلودگی، تخریب اکوسیستم، شیوه‌های ناپایدار و تغییرات آب و هوایی رنج می‌برند.
واضح است که آب ضروری‌ترین عامل حیات در زمین است. سهم بیش از ۵۰درصدی بدن ما و حدود ۷۱ درصد از پوشش سطح زمین از آب شاهدی متقن بر آن است. از طرفی، تنها ۲.۵ درصد آب کره زمین، شیرین، مناسب برای آشامیدن، کشاورزی است و اغلب مصارف صنعتی جهت برآوردن نیازهای مربوط به صنعت انسان‌هاست.
از سوی دیگر، سهم بخش کشاورزی هم ۷۲ درصد از برداشت جهانی آب شیرین را تشکیل می‌دهد درحالی‌که مانند همه منابع طبیعی، همین منابع آب‌های شیرین بی‌نهایت نیست. آب همان نیروی محرکه‌ای که اقتصاد، زندگی، هوا و تکاپوی انسان‌ها به آن وابسته است.تولید بیشتر مواد غذایی و محصولات ضروری کشاورزی کم‌آب‌بر، با درنظرگرفتن اصول تغذیه‌ای آبزیان از نکات مهم در مسیر مدیریت درست منابع آبی است.
دولت‌ها باید سیاست‌های علمی و مبتنی بر شواهد را طراحی کنند که روی داده‌ها، نوآوری و هماهنگی بین بخشی برای برنامه‌ریزی و مدیریت بهتر آب سرمایه‌گذاری کند. آنها باید از این سیاست‌ها با افزایش سرمایه‌گذاری، قانون، فناوری و توسعه ظرفیت حمایت کنند؛ درحالی‌که کشاورزان و بخش خصوصی را تشویق می‌کنند تا در راه‌حل‌های یکپارچه برای استفاده کارآمدتر از آب و حفظ آن مشارکت کنند.
نیمی از مردم جهان آب آشامیدنی سالم ندارند
بر اساس گزارش مشترک سازمان جهانی بهداشت و یونیسف با موضوع «توسعه و پیشرفت در تأمین آب آشامیدنی خانگی و بهداشت ۲۰۰۰-۲۰۲۰»، در سطح جهان، هنوز از هر چهار نفر یک نفر به آب آشامیدنی سالم در خانه خود دسترسی ندارد و همچنین تقریبا نیمی از جمعیت جهان نیز به‌طورکلی به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند.
با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه، تا سال ۲۰۳۰، تنها ۸۱ درصد از جمعیت جهان به آب آشامیدنی سالم در خانه دسترسی خواهند داشت (که ۱.۶ میلیارد نفر را بی‌نیاز می‌کند) و تنها ۶۷ درصد به سرویس‌های بهداشتی مطمئن دسترسی خواهند داشت (۲.۸ میلیارد نفر بدون آن). نزدیک به دو میلیارد نفر هنوز به امکانات اولیه شست‌وشوی دست دسترسی نخواهند داشت و تمامی این موارد را اضافه کنید به کمبود منابع آب شیرین بر حسب افزایش جمعیت.
مانند هر مسئله زیست‌محیطی دیگری، کمبود آب - و حتی بیشتر از آن کمبود آب آشامیدنی - یک مشکل اساسی سیاسی است که البته ریشه آن برمی‌گردد به دسترسی نابرابر به منابع به دلیل اشتراکاتی ناعادلانه که اغلب ناشی از عدم تقارن قدرت‌ها در جهان است. همان‌طورکه مورخان نیز نشان داده‌اند صحبت از «جنگ آب» در گذشته تاریخ جهان، به شدتی که اکنون احساس می‌شود، به‌ندرت وجود داشته و از جهت اینکه حیات تمامی جوامع به آب وابسته است، تنش‌های آبی کاتالیزوری برای درگیری‌ها محسوب خواهند شد و در شرایط ناپایدار، کمبود آب می‌تواند تنش‌ها را متبلور کند و به عنوان یک محرک عمل کند.
آب؛ چالش بزرگ قرن بیست‌ویکم
از آب به عنوان چالش بزرگ قرن بیست‌ویکمی نام می‌برند که به اندازه کافی به آن پرداخته نشده است که لازم و ضروری است تا دولت‌ها با ایجاد راهبردهایی برای انطباق با وضعیت آبی-اقلیمی جدید (تطبیق نیازها، کاهش مصرف، تعویض محصولات کشاورزی، تغییر برخی فعالیت‌ها، ذخیره آب و...) و تخصیص وسایل و بودجه لازم، ایجاد شرایط برای دسترسی عادلانه به آب و اشتراک عادلانه منابع (انتقال آب و همبستگی بین منطقه‌ای، حق بر آب، حداقل خدمات جهانی آب و...) تلاش مضاعفی را در پیش بگیرند.
از علت‌های مهم شعار روز جهانی غذا ۲۰۲۳، «آب زندگی است، آب غذاست»، مورد توجه قراردادن مشکلات فزاینده تأمین آب ۲.۴ میلیارد نفر در کشورهایی که دچار مشکل آب هستند و همچنین پررنگ کردن چالش ۶۰۰ میلیون نفر وابسته به سیستم‌های غذایی آبزی که هم‌زمان با تأثیرات حاصل ازتغییرات آب و هوایی، با آلودگی و تخریب اکوسیستم مواجه هستند.
رویداد روز جهانی غذا که امروز در بیش از ۱۵۰ کشور برگزار می‌شود، به عنوان نقطه تجمع دولت‌ها، مشاغل، سازمان‌های جامعه مدنی و عموم مردم برای مبارزه با گرسنگی و افزایش آگاهی درباره تأثیر عمیق مدیریت مسئولانه آب در سیستم‌های کشاورزی همه دولت‌ها خواهد بود.
وضعیت هشداردهنده تولید غذا در ایران
در این میان خوب است که گریزی به وضعیت تولید غذا در ایران بزنیم؛ وضعیتی هشداردهنده که نه‌تنها با مصرف بی‌رویه منابع پایه کشور مشکل‌ساز شده است که حجم بزرگی از غذای تولیدی به عنوان ضایعات راهی زباله می‌شود.
در ۱۴ دی ۱۴۰۱ ایرنا به نقل از مجتبی خیام‌نکوئی، رئیس سازمان آموزش، تحقیقات و ترویج کشاورزی کشور نوشت «میزان تولید محصولات کشاورزی ایران درحال‌حاضر حدود ۱۲۵ میلیون تن است که چیزی حدود یک‌سوم آن یعنی بین ۲۵ تا ۳۰ درصد محصولات کشاورزی از مزرعه تا سفره تبدیل به ضایعات می‌شود. این میزان، غذای حدود ۲۵ میلیون نفر است».
علیرضا مهاجر، معاون زراعت وزارت کشاورزی هم گفته است که ۷۰ درصد تولیدات بخش سبزی کشور به ضایعات تبدیل می‌شود و ۳۰ درصد هم که به دست مردم می‌رسد، کیفیت لازم را ندارد.بر اساس توضیحات این مدیران وزارت کشاورزی حدود ۸۰ درصد نیاز غذایی کشور از تولیدات داخلی تأمین می‌شود و نزدیک به ۲۰ درصد نیاز غذایی از طریق واردات به بازار مصرف می‌رسد و مصرف ارزی این میزان واردات، سالانه بین ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلار است.برای تولید این میزان محصول کشاورزی ۷۲ میلیارد مترمکعب مصرف می‌شود و بنا به گفته این متولیان، تولید ۴۰ تا ۵۰ میلیون تن از این محصولات یعنی حدود نیمی از آن به بهای افزایش فشار بر منابع آبی و خاکی کشور بوده است.
بااین‌حال و در شرایطی که رودخانه‌های بزرگ، دریاچه ارومیه و تالاب‌های کشور یکی پس از دیگری خشک شده‌اند و بر اساس اعلام مؤسسه تحقیقات آب و خاک ایران فقط ۱۰ درصد مساحت ایران قابلیت کشاورزی دارد، بخش بزرگی از غذا در ایران تبدیل به ضایعات می‌شود.
براساس گزارش سازمان جهانی خواربار و کشاورزی (فائو)، روزانه به‌ازای هر نفر ۱۳۴ کیلوکالری غذا در ایران هدر می‌رود، یعنی سرانه هدررفت روزانه غذا در ایران ۱۳۴ کیلوکالری است. سهم ایران از کل غذایی که هر سال در جهان هدر می‌رود، ۲.۷ درصد اعلام شده، این در حالی است که ایران حدود یک درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد.
کارشناسان کشاورزی می‌گویند یکی از مهم‌ترین دلایل تولید این همه ضایعات غذا در کشور، نبود الگوی کشت مناسب، کشاورزی سنتی و با بهره‌وری پایین و نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی و تجهیزاتی مانند انبارهای پیشرفته است. آنها با اشاره به وضعیت شکننده منابع پایدار کشور مانند آب و بحران خاک تأکید می‌کنند که ادامه این وضعیت می‌تواند به خسارات سنگین‌تر منجر شده و این شرایط باید با برنامه‌ریزی‌های دقیق و کارشناسی مهار شود.
نظر شما