جام جهانی فوتبال و فرصت صادرات محصولات ایرانی به کشور قطر

شبه جزیره قطر، با مساحتی در حد 11 هزار کیلومتر مربع، کمتر از نیمی از استان بوشهر بوده که 27 هزار کیلومتر مساحت دارد. این کشور، جمعیتی در حد 2 میلیون و 700 هزار نفر دارد و حدود 60 درصد این جمعیت از کارگران و مهاجران کشورهای آسیایی و مناطق دیگر دنیا هستند.

*****

*مسابقات جام جهانی فوتبال در کشور قطر در حال برگزاری بوده و یکشنبه 27 آذر 1401 هم، بازی فینال و پایانی این جام برگزار می شود. در سال 2009 میلادی، بحث انتخاب میزبان جام جهانی 2022 مطرح شده بود و نهایتاً در سال 2010 و به طور قطعی فیفا اعلام کرد که کشور قطر میزبان این مسابقات خواهد بود.

میزبانی قطر از مسابقات جام جهانی فوتبال، نیاز جدی به این داشته که این کشور ساخت و سازهای زیادی انجام بدهد و از تعداد زیادی از تماشاگران، تیم های فوتبال و مسئولان مختلف کشورها، پذیرایی کند. از طرفی، در سال های گذشته کارگران زیادی از کشورهای مختلف، در قطر مشغول به کار شدند. این وضعیتی که برای قطر در میزبانی مسابقات جهام جهانی فوتبال به وجود آمد، از نظر اقتصادی چه پتانسیلی برای ایران به عنوان کشور همسایه قطر ایجاد کرد؟

-برگزاری جهام جهانی فوتبال در قطر، برای ایران هم پتانسیل ایجاد کرد، اما ما نتوانستیم از این پتانسیل استفاده کنیم. اساساً در اقتصاد، این طور نیست که ما بتوانیم در لحظات آخر، صادرات خودمان را افزایش بدهیم. کشورهایی که از ما عقب تر بوده و فاصله آنها با کشور قطر، نسبت به ایران بیش تر است، حداقل از 8 ماه یا 6 ماه قبل، در قطر کارهای تبلیغاتی برای معرفی کشور و محصولات خودشان انجام دادند.

برای مثال، تولید و فروش توپ جام جهانی قطر، با کمک تولید کنندگان پاکستانی انجام شده و حدود 80 درصد از توپ های فوتبال دنیا در پاکستان تولید می شود. وقتی که در یک کشور، اقتصاد در مسند قدرت نیست که حوزه اقتصادی را به خوبی مدیریت کند، چشم اندازها را ببیند و برنامه ریزی داشته باشد، قاعدتاً این نوع مشکلات به وجود می آید.

متاسفانه، نه فقط در کشور قطر، بلکه حتی ما در جزیره کیش هم نمی توانیم از پتانسیل های خودمان استفاده کنیم. به دلیل این که ما چشم انداز و استراتژی مناسبی برای اقتصاد نداریم. علت این که چشم انداز و استراتژی مناسب نداریم، این است که سکانداران اقتصادی ما، دانش اقتصادی ندارند. این مسئولان، در کل عمرشان، فرضاً یک جعبه کبریت هم داد و ستد نکرده اند که بدانند معنا و مفهوم داد و ستد چه چیزی است وگرنه با بحث های تئوریک، کسی به جایی نمی رسد.

این که ما فقط بخشنامه صادر کرده و تاکید کنیم، اقتصاد کشور ما متحول نمی شود. در حالی که اقتصاد با زندگی مردم سر و کار دارد و صرفاً با تاکید و بخشنامه، نمی توانیم موفقیت کسب کنیم. به همین دلیل، باید کار را به دست کاردان سپرد و برای مثال، نانوایی را باید به دست نانوا سپرد. این طور نیست که پست های دولتی، به شکل خاصی تقسیم شوند ولی ما انتظار داشته باشیم در این پتانسیلی که ایجاد شده، موفق عمل کنیم.

ناموفق بودن ما در صادرات، محدود به کشور قطر نیست و ما بازار افغانستان را نیز از دست داده ایم. در کشور سوریه که اینهمه هزینه داده و اینهمه شهید داده ایم، الان سهم مناسبی از بازار این کشور را در اختیار نداریم. در حالی که ترکیه، حتی یک درصد از هزینه های مالی و معنوی ما، در سوریه را نداده ولی الان 30 درصد بازار سوریه، در اختیار ترکیه است.

البته بازار قطر، محدود به یک مقطع زمانی خاص بوده ولی در وضعیت فعلی، ما حتی در حال از دست دادن بازارهای دراز مدت خودمان یعنی کشورهای سوریه و عراق هستیم. بازار قطر، در یک مقطع زمانی خاص، رونق گرفته و ما از آن غفلت کرده ایم و تمام شده، اما بازارهایی را که باید آنها را به طور پایدار، حفظ کنیم، حفظ نمی کنیم.

تا زمانی هم که دولت، کابینه را به طور درستی نچیند و وزارتخانه ها حول محور درستی، نچرخند، موفقیت خاصی کسب نمی کنیم. در صورتی که وزارتخانه ها، باید به طور جزیره ای و به شکل مبتدی، فکر نکنند.

برای مثال، ما فکر می کنیم صنایع دستی ایران در دنیا معروف است، اما سوال این است که چه کسی می گوید صنایع دستی ما در دنیا معروف است؟ صنایع دستی ایران فقط برای نسل های 50 ساله و 60 ساله دنیا معروف بوده و افرادی که الان فرضاً 18 ساله هستند، راجع به صنایع دستی ایران، اطلاعاتی ندارند.

ما هیچ تبلیغات خاصی در هیچ جای دنیا و در شبکه های تلویزیونی دنیا و کشورهای همسایه انجام نداده ایم، یا در سال های اخیر، حداقل در بیلبوردهای خیابان های کشورهای همسایه، صنایع دستی ایران را تبلیغ نکرده ایم. بنابراین، چه انتظاری داریم که اقتصاد کشور ما متحول شود.

متاسفانه، روز به روز، خط فقر کشور ما در حال افزایش است ولی بالاخره مسئولان اقتصادی کشورمان، مسئول بهبود اقتصاد کشور ما هستند. امروزه با حقوق ماهیانه 20 یا 30 میلیون تومان، فقط می توان یک زندگی معمولی داشت و با حقوق کمتر از این مقدار، نمی توان زندگی را اداره کرد.

از طرفی، قوانین ما باید تغییر کنند، اما متاسفانه قانونگذاران ما، فاقد دانش اقتصادی هستند. واقعیت این است که در دوره های مختلف مجلس به اندازه انگشتان دست، اقتصاددان در مجلس نداشته ایم. به همین دلیل، نباید انتظار داشته باشیم که قوانین اقتصادی مناسبی تهیه و تصویب شود.

*کشورهای عربستان، امارات، مصر و بحرین، در خرداد 1396 (2017 میلادی)، کشور قطر را به حمایت از تروریسم متهم کردند. این کشورها، قطر را به طور همه جانبه تحریم کرده و گذرگاه های مختلف زمینی، دریایی و هوایی خودشان را به روی قطر بستند. تا قبل از تحریم شدن قطر، صادرات قابل توجهی از جمله مواد غذایی و لبنیات توسط عربستان و امارات، به قطر انجام می شد.

تحریم قطر توسط کشورهایی مثل عربستان، زمینه و فرصت مناسب دیگری را ایجاد کرد که وقتی همسایگان قطر به این کشور محصول صادر نمی کنند، بقیه کشورها همان مواد غذایی مورد نیاز قطر را تامین کنند. چرا در این دوره و این شرایط جدید، یعنی از خرداد 1396 به بعد، یک تحول خاص در صادرات ایران به قطر اتفاق نیفتاد؟

-یکی از دلایل همان است که گفتم و مسئولان اقتصادی ما، دانش اقتصادی ندارند و دغدغه هم ندارند. وقتی که مسئولان اقتصادی و نمایندگان مجلس ما موفقیت کسب نمی کنند، مواخذه هم نمی شوند.

اتفاقاً بعد از تحریم شدن قطر توسط عربستان سعودی و امارات، بنده درگیر ارسال مواد غذایی به قطر شدم. زمین و زمان را به هم بافتم تا توانستم 4 بار، هواپیمای باری حامل مواد غذایی خودمان را به قطر بفرستم. متاسفانه، ما هواپیمای کارگو ( باری/ Cargo ) نداریم و کارگو سنتر (مرکز دریافت و توزیع بار هوایی) هم نداریم.

ما همچنین دستگاه ایکس ری (تونل تصویر برداری) مخصوص صادرات نداریم. در زمانی که کشور قطر را تحریم کردند، مردم قطر به خاطر حرص و ولع، مواد غذایی فروشگاه های مختلف را خریده و فروشگاه را خالی کردند. وقتی که این اتفاق در قطر رخ داد، تجار ترکیه به سرعت و ظرف 10 روز سوپرمارکت های قطر را با محصولات خودشان پُر کردند.

اتفاقاً تجار ترکیه، محصولات خودشان را از طریق خاک ایران به قطر انتقال دادند. تریلی های آنها از مسیر ایران به بوشهر می رفتند و از آنجا محصولات خودشان را به قطر می بردند. وقتی که در حوزه دولت، هیچ تعلق خاطری برای گرفتن بازار و هیچ نگرانی برای از دست دادن بازار، وجود ندارد، این اتفاقات باید رخ بدهد.

ما زیرساخت های لازم را نداریم یا محدود است. همچنین هواپیمای باری که باید کشورهای حوزه خلیج فارس را پوشش بدهد و مواد غذایی آنها را تامین کند، نداریم یا برای صادرات مواد غذایی، سوبسید داده نمی شود.

*در همان سال 1396، چند بار محصولات کشاورزی استان فارس، از طریق هواپیمای باری به قطر صادر شد. به چه علت، آن کارها از شیراز و استان فارس ادامه پیدا نکرد؟

-موقع ارسال هواپیمای باری شرکت ایران ایر، از شیراز به قطر، هزینه دموراژ (جریمه تاخیر) فرودگاه شیراز ساعتی 3500 دلار بود. در حالی که هزینه دموراژ فرودگاه قطر، کمتر و در حد 2500 دلار بود و حتی در ترکیه، هزینه دموراژ نسبت به فرودگاه شیراز، خیلی کمتر بود.

برای مثال، اگر انتقال یک بار به داخل هواپیمای باری، در حد نیم ساعت تاخیر داشت، ما باید جریمه پرداخت می کردیم. ما اگر بخواهیم محصولات کشاورزی را با هواپیمای باری به خارج از کشور صادر کنیم، اگر پرواز هواپیما، یک ساعت تاخیر داشته باشد در فرودگاه، کارگو سنتر و سردخانه فرودگاهی نداریم.

همه فرودگاه های تجاری و بین المللی ایران، فاقد زیرساخت لازم برای صادرات کالا هستند. فقط یک هواپیمای کارگو در تهران داریم و در فرودگاه پیام کارهایی انجام می شود ولی تاسیس همان فرودگاه، مربوط به دوره قبل از انقلاب بوده و قدیمی است.

بار هوایی باید با هواپیمای کارگو حمل شود و در فرودگاه، کارگو سنتر وجود داشته باشد. از طرفی، هواپیمای کارگو، باید ثبت جهانی شود. شرکت ایران ایر، فقط یک هواپیمای کارگو دارد که در دروه قبل از انقلاب، خریداری شده. هیچ اقدامی در این زمینه انجام نشده و در این حالت، مگر ممکن است ما موفق شویم.

ما برای حمل و صادرات محصولات خودمان، نیاز به وسیله حمل و نقل و زیرساخت داریم. در صورتی که ما نه خطوط ریلی مناسبی داریم و نه وسایل حمل و نقل هوایی و زمینی مناسبی داریم.

در زمانی که تحریم اتفاق افتاد، شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، سریعاً به جای این که به صادرات کمک کند هزینه های حمل و نقل را دو برابر کرد، یعنی به نوعی همگام با تحریم کنندگان شد.

*دقیقاً اطلاع دارید که برای حمل محصولات ترکیه به قطر، هزینه مربوط به تاخیر در بارگیری هواپیما در فرودگاه های ترکیه چقدر بود؟

-در حد 50 درصد سوبسید داده می شد و این موضوع در تبلیغات و پروپاگاندای ترکیه مطرح می شد. دولت ترکیه، به همه تجار ترکیه 50 درصد یارانه حمل و نقل می داد. ما اصلاً یارانه نخواستیم. مشکل ما این است که هواپیمای باری وجود ندارد.

*آیا به هیچوجه این امکان وجود نداشت که انتقال محصولات کشاورزی استان فارس، از فرودگاه شیراز به قطر ادامه پیدا کند و محدود به همان 4 محموله هوایی از این فرودگاه نشود؟

-اولاً شرکت ایران ایر، هزینه های حمل را بالا بُرد و هزینه دموراژ و توقف هواپیما در فرودگاه شیراز، بیش از فرودگاه قطر و کشورهای دیگر بود. مسئولان اقتصادی کشور ما، یک دفعه هزینه ها را در حد 30 درصد یا 40 درصد افزایش می دهند و مثلاً از خودروهای وارداتی 100 درصد عوارض گمرکی می گیرند.

در حالی که در دنیا فرضاً وقتی می خواهند عوارض گمرکی را افزایش بدهند، این افزایش در حد 2 سنت یا 3 سنت است، اما این که یک دفعه جریمه تاخیر را 1000 دلار افزایش بدهند، مساله ساز می شود. به همین خاطر، ما نمی توانیم با تجار کشورهای دیگر در بازار هدف رقابت کنیم. در دنیا به کمیّت و کیفیت توجه می کنند و از صادرات تعداد بیش تر محصولات و با سود کمتر حمایت می کنند تا بازار را از دست ندهند.

سهراب شرفی رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت استان فارس

*افزایش هزینه های فرودگاهی باعث شد که برای حمل محموله پنجم، از هواپیمای باری استفاده نکنید؟

-در همین حین بود که ترکیه، بازار قطر را گرفت، یعنی ولعی به خاطر تحریم شدن قطر ایجاد شد و مردم قطر به سوپر مارکت ها هجوم برده و آنها را خالی کردند. دولت قطر به خاطر دستپاچه شدن، به همه جا و از جمله ایران و ترکیه متوسل شد.

البته ترکیه، زیرساخت های لازم را داشت و همه امکانات آن برای صادرات به قطر آماده بود. به همین دلیل، ترکیه بازار قطر را قبضه کرد و دیگر محلی برای بازی ما باقی نماند. علاوه بر این که هزینه دموراژ فرودگاه شیراز افزایش پیدا کرد، هواپیما به طور منظم نمی توانست برای حمل بار به فرودگاه شیراز بیاید.

*در سال 1396 که بیش ترین مقدار صادرات ایران به قطر انجام شده، کل صادرات سالیانه ایران 241 میلیون دلار بوده است. ترکیه بعد از تحریم شدن قطر، صادرات خودش به قطر را به چند برابر افزایش داد و به بیش از یک میلیارد دلار در سال رساند.

در سال 1399 صادرات ایران به قطر در حد 117 میلیون دلار بود و در سال 1400 که قبل از برگزاری مسابقات جام جهانی قطر بوده، کل صادرات ایران در حد 134 میلیون دلار بوده است.

در 7 ماهه اول سال 1401 هم، فقط 80 میلیون صادرات از ایران به قطر انجام شده. جنابعالی به سوبسید دادن دولت ترکیه برای تسهیل صادرات این کشور اشاره کردید. با وجود فاصله جغرافیایی زیاد ترکیه تا قطر، چگونه صادرات این کشور به قطر، اقتصادی بود؟

-موفقیت در این زمینه، بستگی به هُنر مدیریت دارد و این چگونه موفق شدن ها، اهمیت زیادی دارد. برای مثال، ما شرکت های بین المللی حمل و نقل زیادی نداریم که دارای کامیون های یخچال دار باشند. همان شرکت هایی که تاسیس شده اند، در تهران متمرکز هستند در حالی که تهران، همه ایران نیست.

آیا شما می دانید همان 80 میلیون دلاری که می گویید در سال 1401 صادر شده، در حقیقت بیش از 40 میلیون دلار نیست. فرض کنید امروزه ارزش صادراتی یک محصول، فقط یک دلار است، اما در گمرک 2 دلار محاسبه می شود. وقتی که می گوییم در دنیا ارزش این محصول، یک دلار است، به ما می گویند خیر، ارزش آن از نظر ما 2 دلار است.

به همین دلیل در حد 40 تا 50 درصد از رقم کل صادرات ما، کاذب بوده و همه این ارقام، در حد اطلاعات آماری است. در حالی که ترکیه، برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت دارد و برای مثال، ناوگان حمل و نقل خودش را برای چشم انداز 10 سال آینده، نوسازی می کند.

اگر امروزه می بینید که ترکیه، در بازارهای مختلف، میدان داری می کند به این معنا نیست که در وضعیت فعلی خودش، متوقف شده. ترکیه در حال حاضر هم، زیرساخت های جدید را فراهم می کند و مگر فرودگاه استانبول چه اِشکالی داشت که در سال های اخیر، بزرگ ترین فرودگاه جهان را هم ساخت.

ترکیه به طور مرتب، برای آینده برنامه ریزی کرده و فرضاً تلاش می کند صادراتش به قطر به همان یک میلیارد دلار در سال محدود نشود. ترکیه به موفقیت های فعلی خودش، اکتفاء نمی کند ولی ما قانع هستیم

اگر صادرات ما به قطر از همان 80 میلیون دلار به 70 میلیون دلار هم کاهش پیدا کند باز خوشحال هستیم. اساساً ترکیه، ساختار خوبی را طراحی کرده و ناوگان حمل و نقل زمینی آن، فوق العاده و عالی بوده و حمل و نقل هوایی آن هم، هیمن طور است.

سهراب شرفی رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت استان فارس

*استان فارس، مرز دریایی با خلیج فارس و دریای عمان ندارد ولی استان های بوشهر و هرمزگان، دسترسی به دریا دارند. بعد از تحریم شدن قطر توسط عربستان و امارات در سال 1396، جنابعالی در چارچوب خانه صنعت، معدن و تجارت، به عنوان مسئول مستقیم صادرات به قطر انتخاب شده بودید.

این انتخاب، با این هدف انجام شده که صادرات استان فارس به قطر افزایش پیدا کند. جنابعالی به افزایش هزینه ها و مشکلات حمل هوایی محصولات کشاورزی از فرودگاه شیراز به قطر اشاره کردید.

به هر حال، استان فارس یک استان پهناور بوده و امکانات تولیدی زیادی داشته و محصولات کشاورزی زیادی هم در این استان کشت می شود. آیا به غیر ازروش حمل هوایی، برای حمل محصولات از طریق زمینی و در ادامه، حمل محصولات با کشتی تا قطر، اقدام کردید؟

-بخش خصوصی نمی تواند زیرساخت های در حد ملی را ایجاد کند. الان هزینه حمل و نقل بعضی از کالاهای ما، بیش از قیمت همان کالاها می شود. برای مثال، قیمت لاستیک کامیون ها و هزینه حمل و نقل، به طور وحشتناک افزایش پیدا کرده است.

در ضمن، اگر ما بخواهیم محصولات خودمان را صادر کنیم، نمی توانیم از کشتی استفاده کنیم. چون به دلیل محدود بودن بارهای ما، باید این محصولات را با لِنج، به قطر ارسال کنیم.

در این صورت، محصولات ما اول باید با کامیون، تا بوشهر یا بندرعباس و بعداً با لنج به قطر حمل شود. در این حالت، بین 30 تا 35 درصد از محصولات کشاورزی ما پژمرده و تخریب می شود. همه این موارد، باعث افزایش هزینه می شود.

*در مجموع، صادرات کالاها و محصولاتی مثل سیمان به قطر راحت تر بوده نسبت به صادرات محصولات غذایی و کشاورزی؟

-بله. چون صادرات این نوع کالاها، آن 35 درصد تخریب را ندارد و محصول پژمرده و خراب نمی شود، یا کارتن حامل محصول خراب نمی شود. حمل یک محموله از طریق دریایی تا قطر بین 10 تا 12 ساعت زمان می برد. در این مدت و در گرمای زیاد، کالایی مثل سیمان، پژمرده و خراب نمی شود و نیم ساعت یا یک ساعت بعد از رسیدن به مقصد، می توانیم این کالا را به بازار برسانیم.

لازم می دانم که بگویم الان ارتباط قطر با عربستان خوب شده و عربستان، بخشی از بازار ما را گرفته است. علاوه بر این، قطر به این فکر افتاده که نیازهایش را در خاک خودش تامین کند. برای مثال، الان قطر، کشت گلخانه ای محصولاتی مثل گوجه فرنگی را انجام می دهد.

کشور قطر، با این کارها، وابستگی خودش به کشورهای دیگر را کاهش می دهد و با دقت عمل می کند، یعنی قطر به خواب نرفته و الان خودش، یک مقدار از نیازهایش را تامین می کند. اگر قطر تا الان چنین محصولاتی را تولید نمی کرد، با این شوکی که به آن وارد شد به این فکر افتاده که چه کارهایی انجام بدهد و چگونه وابستگی خودش به کشورهای دیگر را کاهش بدهد.