لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ و پشت پرده توزیع «یارانه نقدی»

صفحه اقتصاد - از سال 1389 دادن یارانه نقدی به خانوارهای ایرانی در قالب قانون « هدفمند شدن یارانه ها »، پس از افزایش قیمت اقلام مختلف که یارانه آنها تقریباً حذف شده بود شروع شد. هر چند که قرار بود آزاد سازی قیمت ها و واقعی سازی قیمت ها، فقط در مدت 5 سال انجام شود و در همان مدت یارانه نقدی داده شود و از طرفی، خانوارهای آسیب پذیر، از نظر اقتصادی توانمند شوند تا بعداً نیاز به یارانه نداشته باشند، اما در عمل و تا به امروز دادن یارانه نقدی تداوم پیدا کرده است.

در لایحه بودجه سال 1402 که در روز چهارشنبه 21 دی 1401 به مجلس تقدیم شد، دولت پیشنهاد داده 315 هزار میلیارد تومان یارانه نقدی در سال 1402 بین خانوارهای کشور و یارانه بگیر توزیع شود و احتمالاً همان مبالغ 300 هزار و 400 هزار تومانی بین خانوارهای فقیر یارانه بگیر و سایر خانوارها تقسیم خواهد شد.

در گفتگوی اختصاصی « صفحه اقتصاد » و در همین زمینه با دکتر ایمان زنگنه (اقتصاددان)، عوامل هدفمند نشدن توزیع یارانه ها و پشت پرده تداوم توزیع یارانه نقدی، بررسی شده و مورد بحث قرار گرفته است .

*****

*در سال 1389، یارانه نقدی به خانوارهای ایرانی داده شد، اما از ابتدای مطرح شدن هدفمند سازی یارانه ها، هدف این بود که فقط به مدت 5 سال یارانه داده شود. قرار بر این بوده که در دوره گذار، توانمند سازی افراد و خانوارهای آسیب پذیر عملی شود، خانوارهای آسیب پذیر مبلغی بابت جبران و یارانه بگیرند و بعد از 5 سال، یارانه دادن قطع شود.

به هر حال، هنوز و بعد از گذشت 12 سال، یارانه دادن ادامه دارد. در لایحه بودجه سال 1402، باز مبالغی به یارانه اختصاص پیدا کرده است. به نظر شما به چه علت، این وضع در مورد یارانه دادن به وجود آمده است؟

-اولاً قبل از همه، باید گفت که ما باید گروه های درآمدی جامعه را تفکیک و طبقه بندی می کردیم، اما هیچ زمانی سازمان متولی به دنبال این کار نرفت. یارانه ها به دنبال این موضوع وضع شد که ما بتوانیم سیاستی را اجرا کنیم که در مقابل آزاد سازی قیمت برخی اقلام از جمله انرژی یا حذف برخی سوبسیدها و یارانه های دیگر، یک یارانه نقدی فعلاً به برخی افراد و اقشار پرداخت کنیم تا آنها آسیب کمتری ببینند.

متاسفانه ما نتوانستیم گروه های درآمدی را به طور شفاف شناسایی کنیم و هیچ اقدام دقیقی هم برای شناسایی گروه های درآمدی انجام ندادیم. حتی دیدگاه ما به مبلغ یارانه نقدی در طی این سال ها، یک دیدگاه منطقی نبود. در حالی که مبلغ یارانه، با وجود تورمی که داشته ایم باید هر ساله تغییر می کرد. برای مثال، قدرت خرید آن مبلغ یارانه که اولین بار در سال 1389 پرداخت شد امروزه، تقریباً از بین رفته است.

پس دیدگاه ما، شناسایی دهک های درآمدی نبود که بخواهیم آسیب ها را جبران کنیم. شاید نیت ما در ابتدا، همین بود ولی در عمل، هیچوقت سازمان مربوطه یعنی سازمان هدفمند شدن یارانه ها به عنوان دستگاه متولی، در این زمینه اقدام خاصی انجام نداد.

در ایران، همیشه نوع نگاه به پرداخت یارانه این طور بوده که ما هر وقت خواسته ایم افزایش قیمت بدهیم، به خاطر این که تلاطم را از جامعه دور کنیم و مردم را در آن بزنگاه یا مقطع زمانی، ساکت نگه داریم تا آن سیاست خاص را اجرا کنیم، گفته ایم می خواهیم برای اقشار ضعیف جبران کنیم.

به همین دلیل، برای یک مدت یک پرداخت نقدی انجام می دهیم به عنوان جبران درآمد افرادی که از اجرای سیاست ما صدمه می بینند. بعد هم به دلیل این که در کشور ما تورم وجود دارد، آن مبلغ جبرانی در آینده بی ارزش می شود. در نهایت، منتفع همان سیاستگذار است. چرا که هیچوقت جبران واقعی عملی نشده و این کمک ها بیش تر در زمانی پرداخت می شود که یک سیاست اجرا شود، یا تنش کاهش پیدا کند، یا بخواهیم عده ای را ساکت نگه داریم تا سیاست مورد نظر اجرا شود.

وقتی که حذف ارز 4200 تومانی هم اتفاق افتاده، به طور شتاب زده دولت احساس کرد که شرایط مطابق میل خودش نیست. به همین دلیل، دولت تصمیم به پرداخت مبالغی گرفت تا سیاست خودش را پیش ببرد و اجرا کند و نه این که جبران واقعی هزینه ها اتفاق بیفتد. در حالی که برای این که اقشار آسیب پذیر، سر پا نگه داشته شوند نیاز به حمایت اجتماعی و حمایت از سمت دولت دارند.

لایحه بودجه سال 1402 و پشت پرده توزیع «یارانه نقدی»

*جنابعالی اعتقاد دارید که یک تعداد از افراد جامعه باید به طور مشخص مورد حمایت دولت قرار بگیرند چون آسیب پذیر هستند.

بله. نه تنها در ایران، بلکه در دنیا و اقتصادهای آزاد هم، همین طور عمل می کنند. معمولاً این طور است که هزینه برخی دهک های درآمدی جامعه را جبران می کنند و از آنها حمایت می شود تا روی پای خودشان بایستند. این یک واقعیت و ضرورت بوده که قابل چشم پوشی نیست و وظیفه هر دولت مستقر است که از گروه های کم درآمد جامعه به طور هدفمند حمایت کند.

*سال های قبل اعلام می شد که 30 درصد از کُل جامعیت کشور ما زیر خط فقر هستند. در سال های اخیر، اعداد و آماری اعلام می شود که چه تعداد زیر خط فقر هستند یا اعلام می شد که هر سال چه تعداد به خانوارهای زیر خط فقر اضافه می شوند. حتی در همین سال های اخیر گفته شد حدود 60 میلیون که یارانه معیشتی می گیرند زیر خط فقر هستند و نیاز جدی به کمک دولت دارند.

آیا واقعاً نمی شود وضعیت گروه های درآمدی جامعه را مشخص کرد و هیچ سازوکاری وجود ندارد که روشن باشد چه افرادی دقیقاً نیاز دارند مورد حمایت قرار بگیرند؟

-یک پایگاه داده ای قوی در این زمینه لازم داریم ولی کشور ما به طور هدفمند به سمت ایجاد چنین پایگاهی حرکت نکرده است. چون هیچوقت ذهنیت دستگاه مسئول، این نبوده که دهک ها و گروه های درآمدی جامعه را شناسایی و دسته بندی کند. به دلیل این که نگاه این دستگاه مسئول، نگاه حمایتی نبوده است.

نگاه دستگاه متولی در پرداخت یارانه ها، صرفاً این بوده که اقشاری که تحت تاثیر یک سیاست قرار می گیرند، سکوت پیشه کنند و با این سیاست همراهی کنند، یعنی این اقشار جامعه احساس کنند منتفع هستند وگرنه در شرایط تورمی کشور، چرا مبلغ یارانه ها به طور جدی تغییر نکرد. امسال هم فقط در یک شرایط خاص و به طور شتاب زده، رقم یارانه ها افزایش پیدا کرد.

*در متن اولیه برنامه پنجساله چهارم توسعه که از اول سال 1384 اجرا شد تاکید شده بود که واقعی سازی قیمت ها انجام شود ولی کمک های جبرانی فقط به اقشار آسیب پذیر داده شود و حمل و نقل عمومی هم توسعه پیدا کند. متن آن برنامه تا حد زیادی در مجلس هفتم تغییر کرد و وقتی هم آقای احمدی نژاد در مرداد 1384 رئیس جمهور شد، اصلاً برنامه چهارم توسعه را قبول نداشت.

در سال 1389 که قانون هدفمند شدن یارانه ها اجرا شد قرار بود فقط 50 درصد منابع حاصل از افزایش قیمت ها، به خانوارها داده شود و 30 درصد به بخش صنعت و تولید داده شود ولی دولت درعمل، کل منابع را به مردم به عنوان یارانه داد و حتی مبالغ دیگری از جای گرفت تا مبلغ 45 هزار تومان را به عنوان یارانه بدهد.

آقای احمدی نژاد می گفت یارانه حق همه مردم بوده و باید به همه افراد جامعه یارانه داده شود. آیا این نوع نگاه و این نوع برداشت برای توزیع یارانه بین همه افراد و نه فقط افراد آسیب پذیر و واقعاً نیازمند جامعه، یک اصالت هم داشت یا نه؟

-ما اگر بخواهیم از ابتدا بررسی کنیم، به طور کُلی دو انگاره یا دیدگاه در این زمینه وجود دارد. یک دیدگاه این است که همه افرادی که در این پهنه سرزمین و کشور زندگی می کنند، حق استفاده از مواهب طبیعی کشور از جمله انرژی را دارند. در این حالت، هر فرد این جامعه، می تواند از مواهب طبیعی کشور منتفع شود.

پس اگر در این زمینه یارانه ای داده می شود، همه افراد جامعه باید از آن برخوردار شوند. اگر هم قرار است یارانه حذف شود، ما به ازای آن باید به همه افراد جامعه، یارانه تعلق بگیرد. این یک نوع نگاه است ولی نگاه دیگر این است که وقتی برخی افراد از نظر درآمدی، نیازی به این یارانه ندارند، پرداخت یارانه به این شکل، پرداخت یارانه کور بوده و هدفمند نیست.

اگر قرار باشد به دهک های درآمدی بالا و ثروتمند، یارانه انرژی ارزان قیمت بدهیم بحث جبران کردن، معنی ندارد. چرا که ما باید برای افرادی که نیازمند هستند، جبران کنیم و نه این که بخواهیم برای افرادی هم که نیاز ندارند جبران کنیم.

مفهوم واژه جبران درآمدی یا کمک به دهک های کمک درآمد پایین جامعه، در اینجا مصداق دارد. سیاستگذار می تواند یکی از این 2 گزینه را انتخاب کند. اگر نگاه سیاستگذار این است که از همه افراد جامعه حمایت کند، می تواند به دیدگاه اول قائل باشد، یا اگر دیدگاه عدالت محوری مطرح باشد، شاید عدالت را باید این طور تفسیر و تعبیر کنند که به طور هدفمند پرداخت انجام شود.

من فکر می کنم اگر پرداخت هدفمند یارانه در کشور انجام شود بهتر است، تا اقشار کم درآمد جامعه هم، توانمند شوند، یعنی به توانمند سازی افراد باید نگاه کرد و نه این که به هر فردی، یک مبلغ یکسان پرداخت شود. این که یک مبلغ به طور مساوی به همه افراد جامعه پرداخت شود چندان با آموزه های اقتصادی همراهی ندارد.

در دولت آقای احمدی نژاد، پرداخت یارانه ها به شکلی که در قانون هدفمند شدن یارانه ها مطرح شده بود، عملی نشد. چرا که سهم بخش های 3 گانه رعایت نشد و اجرای قانون به شکل دیگری در آمد یا اصلاً انگار به یک شکل اعانه ملی در آمد. به نوعی یارانه این طور تعبیر شد که همه افراد جامعه، سهمی از ثروت ملی داشته باشند.

در ادامه هم، افراد دیگری در دولت قائل به توزیع یارانه به صورت هدفمند نبودند و یارانه ها گردن دولت های بعدی هم افتاد. به همین دلیل، همیشه از پرداخت یارانه ها یا شب پرداخت یارانه ها، به عنوان مصیبت یاد می کردند.

دکتر ایمان زنگنه اقتصاددان

*وقتی کم درآمدترین افراد جامعه به طور کامل مورد توجه قرار نگرفتند تا توانمند شوند، در نتیجه تداوم یارانه به ناچار باید ادامه پیدا کند و قطع نمی شود؟

-به هر حال، هدفمند شدن یارانه ها انجام نشد وگرنه هر فردی احساس نمی کرد که از این منابع ملی، باید سهم ببرد. دستگاه متولی هم واقعاً به دنبال این نبود که افراد نیازمند را شناسایی کند. چون نگاه آن، نگاه جبرانی و حمایتی نبود و نگاهش بیش تر این بود که یک سیاست خاص اجرا شود یا افزایش قیمت عملی شود ولی حمایت عمومی و اجتماعی را با خودشان داشته باشند.

بنابراین، چون نگاه دولت، یک نگاه آسیب شناسانه نیست، هیچوقت هم به دنبال شناسایی افراد و دهک های جامعه نرفته است. دولت، احساس کرده حذف افراد یارانه بگیر، منجر به این می شود که سبد رای خودش کمتر می شد یا حمایت های کمتری به دست می آورد.

*در سال 1401 یارانه 300 هزار و 400 هزار تومانی به یارانه بگیران داده شد و قرار بود بعداً به جای پول، کوپن یا کالابرگ الکترونیکی داده شود. در لایحه بودجه سال 1402، دولت مبلغ 315 هزار میلیارد تومان برای تخصیص یارانه نقدی به خانوارها پیشنهاد شده. از طرف دیگر 56 هزار میلیارد تومان یارانه برای نان و 69 هزار میلیارد تومان برای یارانه دارو پیشنهاد شده.

از طرف دیگر اخیراً اعلام شده بود که حدود 77 میلیون نفر از جمعیت کشور یارانه نقدی می گیرند و فقط حدود 28 میلیون نفر یارانه بگیر کشور، واقعاً فقیر هستند. همچنین اعلام شده حدود 45 میلیون نفر یارانه بگیر هم جزو خانواده های متوسط درآمدی جامعه هستند. تعداد 5 میلیون نفر یارانه بگیرد دیگر هم، واقعاً ثروتمند و برخوردار بوده ولی یارانه می گیرند.

در این وضعیت و با توجه به این که دولت رقم کل یارانه نقدی را در حد همان مبلغ سال گذشته یعنی 315 هزار میلیار تومان پیشنهاد کرده، جنابعالی فکر می کنید همین وضع فعلی در سال 1402 ادامه پیدا می کند و یارانه های 300 و 400 هزار تومانی توزیع خواهد شد؟

-من بعید می دانم دولت بخواهد در این روالی که در دادن یارانه نقدی دارد، تغییر ایجاد کند. فقط به خاطر این که منابع دولت، محدود است، شاید بخواهد یک مقدار هدفمند این هزینه کرد را انجام بدهد. دولت هر زمان که با کمبود منابع رو به رو می شود به دنبال مساله درمان بوده و این طور نیست که از الان به طور واقعی به فکر سال آینده باشند.

هر زمان که دولت، احساس کند امکان ادامه دادن این پرداخت وجود ندارد، آن وقت یک تعداد را به اسم این که 2 منزل یا 2 ماشین دارند از لیست یارانه بگیران حذف می کنند. در حالی که کار درست این است که از قبل، همه کارها مشخص باشد و یک برنامه هدفمند وجود داشته باشد که چه افرادی، باید یارانه بگیرند. روش فعلی پرداخت یارانه، هدفمند نیست و کمکی هم نمی کند. البته همین ارقام یارانه، در برابر تورم مستهلک شده و قدرت خرید آن از بین می رود.

در مورد بحث یارانه ها در ایران، لازم می دانم بگویم تا تکلیف دولت نسبت به این مساله مشخص نباشد دستگاه های ذیربط اقدام مناسبی در این زمینه انجام نمی دهند. در ایران، متاسفانه نگاه پرداخت یارانه، نگاه حمایتی نیست. در حقیقت، نگاه این است که همراهی اجتماعی را با خودمان داشته باشیم یا می خواهیم همراهی یک عده را علیه یک عده دیگر داشته باشیم.

هر زمان که ما حمایت های اجتماعی لازم داشته باشیم بحث پرداخت های مستقیم را مطرح می کنیم ولی تا نگاه دولت نسبت به این موضوع، تغییر نکند، تا نگاه هدفمند نباشد و نگاه بهبود دهک های درآمدی جامعه نباشد، هیچ تغییر محسوسی ایجاد نمی شود. هرگاه، پرداخت کور انجام شود، دولت بعدی هم شاید نتواند خودش را از این قید خارج کند و ناچار است همین سیاست غلط را ادامه بدهد.

اساساً حذف تعدادی از یارانه بگیران، تبعات سیاسی دارد و اگر این حذف اتفاق بیفتد، حمایت های مردمی را نسبت به دولت یا یک دستگاه، کاهش می دهد. در نتیجه کسی سراغ حذف افراد ثروتمند و غیر نیازمند جامعه از لیست یارانه بگیران نمی رود.