فرصت ها و قابلیت های بخش کشاورزی و صنایع غذایی ایران

صفحه اقتصاد - یک بخش از اقتصاد ایران، بخش کشاورزی بوده و سالیانه بیش از 100 میلیون تُن محصولات کشاورزی و غذایی تولید می شود. با توجه به قابلیت کشت و برداشت محصولات مختلف در ایران و از طرفی محدود بودن واردات محصولات کشاورزی و غذایی، در مجموع بخش کشاورزی و صنایع غذایی ، توانسته اند موفقیت های زیادی در حوزه تامین امنیت غذایی کسب کنند.

در گفتگوی اختصاصی « صفحه اقتصاد » با مهندس احمد فتح اللهی (نایب رئیس انجمن علوم و صنایع غذایی و فعال صنعت غذایی)، قابلیت ها و توانمندی های بخش کشاورزی و صنایع غذایی و تبدیلی ایران به بحث گذاشته شده که متن کامل آن را می خوانید.

*****

*در کشور ما محصولات کشاورزی مختلفی تولید شده و مواد غذایی مختلفی هم تولید می شود. آمارهای متعددی در مورد ضایعات سالیانه محصولات کشاورزی و غذایی در ایران ارائه شده و از طرفی، در خصوص تاثیر منفی خشکسالی بر میزان تولید محصولات کشاورزی صحبت های زیادی مطرح می شود.

در سال های گذشته که مشکل خشکسالی وجود داشت آیا این عامل واقعاً توانست تاثیر منفی زیادی بر میزان تولید محصولات کشاورزی کشور ما بگذارد؟

-در ارتباط با مشکلات بخش کشاورزی و صنایع تبدیلی باید بگویم که سال های زیادی است که ما در این زمینه صحبت می کنیم و عمده بحث این است که برای رفع مشکلات موجود، باید زیرساخت های لازم را ایجاد کنند. بحث آب، یک بحث دیگر بوده و اصولاً ضایعات آب در کشور ما نسبت به کشورهای دیگر، در سطح بالایی است. میانگین مصرف آب در بخش کشاورزی کشور ما حدود 70 درصد بیش از مصرف آب کشورهای دیگر بوده و ضایعات آب در ایران در حد بالایی است.

از جمله زیرساخت هایی که بنده پیشنهاد می کنم این است که اولاً کارخانجات صنایع تبدیلی باید در محل هایی تاسیس شوند که به محل تولید مواد و محصولات کشاورزی نزدیک باشند. ما معمولاً در مناطقی که سردرختی محصولات باغی وجود دارد و در آن مناطق، کشاورزی انجام می شود، صنایع تبدیلی نداریم. برای مثال، می توان ضایعاتی را که در باغات کشور ایجاد می شود در همان منطقه و با استفاده از صنایع تبدیلی به کالای آماده تبدیل کرد و محصولی را تولید کرد که به مصرف کنندگان عرضه شود.

دوم این که ما باید تلاش کنیم که کشاورزی از روش سنتی به روش صنعتی تبدیل شود. در حال حاضر، کشاورزی ما سنتی بوده و آب مصرفی کشاورزان به صورت غرقابی مورد استفاده قرار می گیرد، یعنی وقتی آب را به کشاورزان تخصیص می دهند به صورت ساعتی، این کار را انجام می دهند. در حالی که یک کشاورز ممکن است پیاز بکارد، یک کشاورز دیگر گوجه فرنگی بکارد و یک کشاورز هم خیار بکارد ولی مقدار آب دهی این محصولات، متفاوت است.

ما با روش غرقابی و با زمان بندی ساعتی به محصولات کشاورزی، آب می دهیم و همه محصولات را به صورت یکنواخت و به یک میزان آبیاری می کنیم. در صورتی که این کار باعث می شود برداشت محصول در هر هکتار با مشکل مواجه شود و محصول کمتری برداشت کنیم.

برای مثال، در کشورهای دیگر در هر هکتار بیش از 120 تُن گوجه فرنگی برداشت می کنند ولی در ایران، نهایتاً 70 تُن گوجه فرنگی برداشت می کنند. بنابراین، اگر زیرساخت های لازم در بخش کشاورزی و صنایع تبدیلی ایجاد شود، مساله آب، مساله دوم خواهد بود.

بخش کشاورزی و صنایع غذایی ایران

*آیا مشکلات بخش کشاورزی ما در تولید محصولات کشاورزی از جمله گوجه فرنگی، صرفاً با تبدیل روش آبیاری غرقابی به روش های جدید مثل آبیاری قطره ای از نظر بهره وری آب حل می شود؟

-بحث اصلی این است که باید در بخش کشاورزی، برنامه ریزی وجود داشته باشد. یک موضوع این است که نوع بذر گوجه فرنگی اهمیت دارد. برای مثال، الان ما در روش سنتی کشاورزی، بذری می کاریم و 3 بار گوجه فرنگی برداشت می کنیم. در حالی که در کشورهای توسعه یافته، یک نوع بذر می کارند و وقتی گوجه فرنگی، قرمز شد آن را برداشت می کنند.

از طرف دیگر، اگر ما به بعضی محصولات کشاورزی، آب زیادی بدهیم این آب زیاد، محصول را خراب کرده و این محصول می گَندد. در این صورت، محصول کمتری برداشت می کنیم و همه این موارد باعث می شود در کشور ما میزان برداشت محصول در هکتار نسبت به کشورهای دیگر پایین باشد.

*صحبت شما این است که در کشورهای دیگر، یک بار محصول را برداشت کرده ولی مقدار بیش تری نسبت به ایران برداشت می کنند؟

-بله. در آن کشورها کشاورزی به صورت مکانیزه انجام می شود، یعنی گوجه فرنگی را با بوته آن برمی دارند و گوجه فرنگی را برداشت می کنند. در حالی که متاسفانه در کشور ما هزینه بالایی در زمان برداشت محصول صرف می شود و باید با دست گوجه فرنگی را بچینند.

بذر گوجه فرنگی و واریته (گونه) مورد استفاده در کشور ما طوری است که کشاورز وقتی می بیند رنگ گوجه فرنگی روی بوته، قرمز شده فقط گوجه های قرمز را برداشت می کند و اجازه می دهد گوجه های نارس و سبز، باقی بمانند و در دفعات بعدی، آنها را برداشت می کند. در این حالت، ما هیچ موقع نمی توانیم برداشت محصول را به صورت مکانیزه انجام بدهیم. چون روش درست این است که گوجه های سبز و قرمز با هم برداشت شود و گوجه های سبز در مزرعه باقی نماند.

همه این موارد، مسائل زیرساختی است که باید به آنها توجه شود. در حالی که توجه ما عمدتاً به موضوع کمبود آب معطوف شده. هر چند که موضوع کمبود آب، باید در اولویت باشد و دولت باید برای آن برنامه داشته باشد و حتی آب باران را جمع آوری کنند.

جمع آوری آب باران در کشورهای دیگر انجام می شود و بعد از تصفیه آن، این آب را در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می دهند. ما این کارها را انجام نداده ایم و برای ایجاد زیرساخت های لازم، سرمایه گذاری نکرده ایم. در حالی که توقع داریم برداشت محصول زیادی داشته باشیم.

مهندس احمد فتح اللهی نایب رئیس انجمن علوم و صنایع غذایی و فعال صنعت غذایی

*کشاورزی مکانیزه در زمین های کشاورزی بزرگ توجیه اقتصادی دارد. اکثر زمین های کشاورزی فعلی کشور ما بنا به دلایل مختلف به قطعات کوچک تبدیل شده و خُرد هستند. آیا این عامل هم نقش موثری داشته در این که کشاورزی ما مکانیزه نشود و مشکلات بعدی به وجود بیاید؟

-بله. دقیقاً همین طور است. آقای کلانتری که قبلاً وزیر کشاورزی بود، در یک مراسم گفت «هر کسی که می کارد صاحب زمین است». این صحبت یعنی این که کشاورز، صاحب زمین است و آن اربابی که مثلاً 50 کشاورز زیر نظر او کار می کنند و به طور یکنواخت محصول کشت می شود، صاحب زمین نیست.

به همین دلیل، زمین های بزرگ کشاورزی را به قطعات کوچک تر از جمله 2 هکتار و 3 هکتار تبدیل کرده و بین کشاورزان تقسیم کردند. از طرفی، کشاورز هم پول کافی نداشت که بذر بکارد و محصول برداشت کند. بعد از تقسیم زمین ها، به کشاورزان وام دادند ولی برخی از کشاورزان، این وام ها را صرف کارهای دیگری کرده و خرج کردند. به همین دلیل، نه کشت محصول انجام شد و نه این که این کشاورزان توانستند وام های خودشان را برگردانند.

همین موضوع یک مساله هست و اگر کشاورزی ما بخواهد مکانیزه شود، زمین های کشاورزی باید یکپارچه شود. یک زمین کشاورزی، حداقل باید 10 هکتار مساحت داشته باشد تا در آن به راحتی از کمباین و تراکتور استفاده شود. متاسفانه این اتفاقات رخ داد و زمین های کشاورزی، بین کشاورزان تقسیم شد و الان به این روز افتاده ایم.

ما در مدیریت کلان کشورمان مشکل داریم ولی این مدیریت کلان، باید به صورت تخصصی و درست، اِعمال شود و همه این موارد، جزو زیرساخت های لازم هستند. بنده حدود 40 سال است که در بخش صنایع تبدیلی فعالیت دارم و بر این اساس نظریاتی در جهت بهبود وضعیت فعلی دارم.

به خاطر مشکلاتی که در بخش کشاورزی وجود دارد، صنایع تبدیلی هم دچار مشکل شده اند. این وضع، حتی به صادرات صنایع غذایی، لطمه زده. چون در مقایسه با کشورهای دیگر، میزان برداشت محصولات کشاورزی در هر هکتار کم شده و این وضع، باعث شده قیمت تمام شده محصولات غذایی بالا برود.

*وقتی که محصول کشاورزی کمتری در هر هکتار تولید شود به ضرر مردم و مصرف کننده هم تمام می شود.

-بله. قیمت محصولی که عرضه می شود در سطح بالایی بوده و نسبت به درآمد، قیمت تمام شده در سطح بالایی قرار دارد.

*در سال های گذشته طرح هایی در مورد یکپارچه شدن اراضی کشاورزی مطرح و اجرا شد ولی در عمل یکپارچه سازی زمین های کشاورزی محقق نشد. آیا در وضعیت فعلی که اکثر زمین های کشاورزی به قطعات کوچک تبدیل شده اند، راهکار خاصی وجود دارد که محصولات کشاورزی بیش تری تولید شود و تولید محصولات غذایی بیش تری هم تحقق پیدا کند؟

-بعد از تقسیم زمین های کشاورزی، تعاونی هایی از قبیل تعاونی روستایی ایجاد شد. برای مثال، تعداد 50 کشاورز یک روستا را عضو یک تعاونی کردند و به آنها گفتند شراکت کنید و محصول یکسان بکارید. متاسفانه در کشور ما و فرهنگ ما، شراکت جایگاه ندارد و حتی در زبان فارسی، ضرب المثل داریم و می گوییم اگر شریک خوب بود خدا هم شریک داشت.

در کشور ما، موضوع شراکت، نهادینه نشده و این موضوع هم به مدیریت کلان مملکت برمی گردد که نتوانست به درستی این حوزه را هدایت کند. در نهایت، زمین های کشاورزی که تقسیم کرده و به کشاورزان دادند، اغلب شان در روستاها بدون استفاده باقی مانده اند و هیچ محصولی در این زمین ها نمی کارند. چون روستانشین ها در روستاها امکاناتی ندارند و یکی از دلایل مهاجرت به شهرها، همین موضوع است و این موضوع هم به زیرساخت ها برمی گردد.

وقتی که دولت ما در روستاها امکانات مناسبی فراهم نمی کند، این نوع مشکلات به وجود می آید. امروزه اغلب روستاها یک درمانگاه ندارند و حتی یک آمبولانس به روستاها نداده اند که اگر یک موقع مردم روستا مریض شوند آنها را به شهر و بیمارستان منتقل کند. همه این موارد، باعث می شود روستانشین ها به شهرها مهاجرت کنند و روز به روز جمعیت شهرها زیاد شده و جمعیت روستاها کم شود.

همه این موضوعات، به مدیریت کلان مملکت و زیرساخت ها برمی گردد. دولت باید سیاست خودش را عوض کند و دیگر بحث ارباب- رعیتی را مطرح نکند. آن اربابی هم که تعداد 50 رعیت را به کار می گیرد قطعاً پول خودش را در ایران هزینه می کند و به خارج از کشور نمی برد.

بنابراین، باید به ارباب فرصت بدهند و همان زمین های کشاورزی را که بین کشاورزان تقسیم شد ولی در آنها کشاورزی انجام نمی شود، از طریق مذاکره در اختیار آنها بگذارند. این زمین های فعلی یک هکتاری و دو هکتاری، باید تجمیع شوند و فرضاً به زمین 100 هکتاری تبدیل شوند. در عین حال، امکاناتی به ارباب یا فرد سرمایه گذار هم بدهند. به جای این که تسهیلات بانکی با نرخ سود تک رقمی به کشاورزان بدهند، این تسهیلات را به سرمایه دار بدهند تا او به طور یکپارچه کار کشاورزی را انجام بدهد.

مهندس احمد فتح اللهی نایب رئیس انجمن علوم و صنایع غذایی و فعال صنعت غذایی

*جنابعالی چندین دهه هست که در حوزه صنایع غذایی و تبدیلی فعالیت دارید. علاوه بر بخش کشاورزی که در مورد آن صحبت شد، به نظر شما وضعیت صنایع غذایی و تبدیلی تا چه حد رضایت بخش است؟

-الان کارخانجات صنایع تبدیلی با 30 درصد ظرفیت تولیدی، کار می کنند، یعنی ماشین آلات، امکانات، سالن تولید و زمین در اختیار دارند ولی این کارخانجات، به چند دلیل به طور 100 درصد از آنها استفاده نمی کنند.

*در اینجا هم قیمت تمام شده مواد غذایی بالا می برد و باز به ضرر مصرف کننده تمام می شود.

-بله؛ دقیقاً همین طور است. بنده الان « شرکت سبز ایران » را دارم و حدود 200 نفر مشغول به کار هستند. در کارخانه من، باید روزانه 50 تُن سبزی بیاید و به مواد غذایی تبدیل شود. امکانات لازم را هم برای جذب 50 تُن سبزی در روز دارم.

در حالی که الان روزانه به طور متوسط بین 10 تا 15 تُن سبزی به کارخانه من می رسد. بنده الان هزینه 200 نفر شاغل در کارخانه خودم را پرداخت می کنم ولی به جای این که روزانه با 50 تُن سبزی کار کنم با 15 تُن کار می کنم. قطعاً این موضوع بر قیمت تمام شده محصول من اثر می گذارد.

ما باید به همه این موارد توجه کنیم ولی دولت، تمام فشار را به بخش تولید وارد می کند. چون تولید کننده، فعالیت اقتصادی آشکار داشته، شناسنامه دارد و همه او را می شناسند. الان یک معضل که ما داریم بحث مالیات بر ارزش افزوده است. در حالی که سال های زیادی است که می گوییم این مالیات بر ارزش افزوده، نباید از بخش تولید گرفته شود. برای مثال، هر کالا و موادی که به کارخانه بنده می آید تا به محصول آماده و کامل تبدیل شود ولی من به خاطر تولید آن، مالیات بر ارزش افزوده پرداخت می کنم.

شرکت سبز ایران

*از اول قرار بود مالیات بر ارزش افزوده از مصرف کننده نهایی گرفته شود و تولید کننده که در مرحله اول این مالیات را می دهد، بعداً پول او باید برگشت داده شود.

-بله ولی این طور نشده. ما هنوز مالیات بر ارزش افزوده را پرداخت می کنیم. البته قرار بود هر سال یک درصد به میزان مالیات بر ارزش افزوده اضافه شود ولی خوشبختانه جلوی این افزایش یک درصد در سال گرفته شده، اما ما هنوز 9 درصد مالیات بر ارزش افزوده را پرداخت می کنیم. بنابراین، این طور نیست که این مالیات را در انتهای زنجیره و از مصرف کننده دریافت کنند.

*به غیر از پایین بودن میزان تولید و مالیات بر ارزش افزوده، مشکلات خاص دیگری وجود دارد که باعث شده باشند صنایع غذایی به طور کارآمد عمل نکنند؟

-یکی از مسائل موجود، نوسانات نرخ ارز است و متاسفانه نرخ ارز، هر روز بالا و پایین می رود. این نوسان نرخ ارز، صادرات ما را دچار مشکل کرده و بحث دوم این است که اغلب ماشین آلات صنایع تبدیلی قدیمی هستند. ظرفیت تولید این ماشین آلات نسبت به دستگاه های پیشرفته ای که الان در دنیا وجود دارد پایین است.

این وضع به خاطر این است که دولت، منابع ریالی و ارزی لازم را در اختیار صنایع تبدیلی نمی گذارد که ماشین آلات جدید را وارد کنند. دولت باید وام با نرخ سود تک رقمی به این صنایع بدهد تا این صنایع بتوانند ماشین آلات لازم را وارد کنند. یک مشکل که ما با بانک ها داریم این است که بانک ها به طور روزشمار از ما بهره می گیرند. در حالی که باید مثل کشورهای دیگر، از کارکرد بهره بگیرند.

مهندس احمد فتح اللهی نایب رئیس انجمن علوم و صنایع غذایی و فعال صنعت غذایی

*آیا در چارچوب انجمن صنایع غذایی و به طور کلی تشکل ها اقدامات خاصی انجام داده اید؟

-ما در همایش هایی که برگزار می کنیم، این موضوع را مطرح می کنیم که بانک ها، با نرخ سود تک رقمی به بخش تولید کشور وام بدهند. دوم این که بر مبنای روزهای کارکرد، سود بگیرند و وقتی کارخانجات به طور متوسط در 200 روز سال کار می کنند، باید بهره 200 روز کاری را پرداخت کنند و نه این که کارخانجات، حتی بهره روز جمعه هم که تعطیل رسمی است، پرداخت کنند.

*آیا فرضاً با مجلس رایزنی کرده اید که نمایندگان مجلس در حوزه قانونگذاری برای حل مشکلات صنایع مواد غذایی اقدام کنند؟

-بله. من عضو فراکسیون صنایع غذایی مجلس بوده ام و با نمایندگان مجلس هم صحبت کرده ایم. متاسفانه، هنوز هم دچار اِشکال هستیم و نمی دانم چرا همه فشارها بر بخش تولید وارد می شود. در حوزه حمل و نقل کشور، سرمایه گذاری لازم انجام نشده و فرضاً وقتی مواد اولیه از جمله سبزی به کارخانه ما می آید، کرایه حمل این سبزی تا کارخانه، از پول همان سبزی، بالاتر است.

*در قالب تشکل ها، آیا خدماتی به تولید کنندگان عضو ارائه کرده و اقدامات خاصی انجام داده اید؟

-خیر. چون بودجه خاصی به ما نداده اند که ما بتوانیم به تولید کنندگان عرضه کنیم. بنده الان عضو هیأت مدیره انجمن علوم و صنایع غذایی هستیم و در سندیکا نیز حضور دارم ولی مگر دولت بودجه ای به ما داده که به اعضاء پرداخت کنیم. دولت هیچ امکاناتی در اختیار تشکل های ما قرار نداده است.