همه مزایای اقتصادی و سیاسی عضویت ایران در سازمان شانگهای

صفحه اقتصاد - در روزهای اخیر، کشورهای عضو سازمان همکاری های شانگهای از جمله روسیه، چین، قرقیزستان، ازبکستان و پاکستان، با عضویت کامل ایران در این سازمان موافقت کردند. اولین بار ایران درخواست عضویت خودش را در سال 2005 میلادی به این سازمان تحویل داده بود و هم اکنون یعنی در سال 2022 میلادی، پذیرش عضویت ایران محقق شده.

در گفتگوی اختصاصی « صفحه اقتصاد » با دکتر حشمت الله فلاحت پیشه ، مزایا و منافع اقتصادی و امنیتی عضویت ایران در سازمان شانگهای بررسی شده است. فلاحت پیشه، دکترای علوم سیاسی دارد، سه دوره نماینده مجلس بوده و مدتی نیز در مجلس دهم، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی بوده است.

****

*اعضای سازمان همکاری های شانگهای، در روزهای اخیر با عضویت کامل ایران در این سازمان موافقت کردند. این سازمان هم چند دهه قدمت دارد و در سال 1996 با حضور 5 کشور از جمله چین و روسیه تشکیل شده و به تدریج اعضای آن افزایش پیدا کرده است.

به نظر شما، عضویت در سازمان های منطقه ای از قبیل سازمان همکاری های شانگهای و به طور کلی همکاری های منطقه ای، چه مزایایی را می تواند برای کشورهای مختلف و همچنین کشور ما ایجاد کند؟

-در ارتباط با مزایای عضویت کشورها در سازمان های منطقه ای باید بگویم که فعالیت های سیاست خارجی کشورها بستگی به دو موضوع دارد که می تواند مزیت داشته باشد. یک موضوع، بهره گیری از ظرفیت های بین المللی و کاهش تنش در خارج از کشور بوده و دیگری نگاه توسعه ای در داخل کشور است.

اگر کشورها بر این اساس حرکت کنند، هر گونه فعالیت سیاست خارجی می تواند موفق باشد. مقامات هر کشور که در سازمان های بین المللی حضور پیدا می کنند باید از ظرفیت های آن سازمان ها استفاده کنند تا فرصت های اقتصادی کشور خودشان را افزایش بدهند و آن را صرف توسعه در داخل کشور کنند.

متاسفانه این حلقه مفقوده در ایران وجود دارد، یعنی در ایران و با وجود این که تکاپوی سیاست خارجی خیلی زیاد است ولی برخلاف خیلی از کشورها آثار توسعه ای آن در ایران، گمرنگ است. دلیل این وضع، این است که متاسفانه در ایران، هنوز نگرش مبتنی بر تنش در خارج از کشور، بر نگرش تنش زدایی حاکمیت دارد و در داخل کشور نیز، نگرش مبتنی بر توسعه، در حاشیه قرار دارد.

سازمان شانگهای، یک اتحادیه بوده که در چارچوب نومنطقه گرایانه شکل گرفته است. به هر حال، سازوکارهای نومنطقه گرا، سازوکارهایی هستند که با هدف تقویت توان چانه زنی کشورهای عضو ایجاد می شوند.

در عصر جهانی شدن امروز، برخی از کشورها سعی می کنند چانه زنی خودشان را نه به صورت انفرادی، بلکه به صورت جمعی تقویت کنند. به هر حال، ما باید یک تغییر اساسی در راهبرد سیاستمداران کشورمان داشته باشیم و در نتیجه، باید نگرش مبتنی بر توسعه را تقویت کنیم.

سازمان همکاری های شانگهای

*در قالب برجام توافق شد که ایران از بعضی دستاوردهای هسته ای خودش چشم پوشی کند و در مقابل، بتواند از مزایای اقتصادی و همکاری با دنیا استفاده کند و عادی سازی روابط اقتصادی ایران با کشورهای مختلف محقق شود.

وقتی که آمریکا در دوره ترامپ، به طور یک جانبه از این توافق خارج شد، آیا این وضع باعث شد نگاه ایران نسبت به همکاری با کشورهای دیگر تغییر کند و همان چیزی می شود که شما گفتید که نمی توانیم از فرصت ها استفاده کنیم؟

-این یک بحث جداگانه هست و اصلاً برجام به معنای کاهش تنش بین ایران و آمریکا نبود. تنش های بین ایران و آمریکا ادامه دارد و دو طرف هم، فعلاً راهبردی برای کاهش تنش ندارند. در مجموع، برجام یک توافق مبتنی بر منع اشاعه تسلیحات هسته ای بود.

آقای ترامپ، در زمان ریاست جمهوری خودش، به صلح بین المللی خیانت کرد و یکی از خیانت هایش خارج شدن از برجام بود. حتی آمریکایی ها، خارج شدن آمریکا از برجام را اشتباه می دانند و می گویند یک اشتباه بزرگ بود.

بعد از ترامپ هم، اتفاقاً خیانت دوم را آقای بایدن انجام داد. در زمان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، احیای برجام جزو وعده های انتخاباتی دموکرات ها بود. قرار بود بایدن در همان 20 فرمان اول دوره ریاست جمهوری خودش، برجام را احیاء کند، اما با این حال، نه تنها بایدن، برجام را احیاء نکرد، بلکه همان سیاست فشار حداکثری ترامپ را ادامه داد.

دو طرف ایرانی و آمریکایی، در مورد احیای برجام، فرصت سوزی کردند و بعد از این که تا حدی موضع آمریکا تعدیل شد، برجام تحت الشعاع جنگ روسیه و اوکراین قرار گرفت. هنوز هم این ایران است که بیش ترین آسیب را می بیند.

این موضوع، یک بحث دیگر بوده و من در مجموع، آن موضوع را در مورد نگرش سیاستمداران کشور مطرح کردم. به هر حالت، نگاه سیاستمداران ما، هنوز نگاه مبتنی بر توسعه نیست و این یک واقعیت است. سیاستمداران ما حتی در مورد اقتصاد، آن را در حد مسائل معیشتی تصور می کنند و مثلاً می گویند سفره مردم به برجام وصل نشود. در صورتی که بحث اصلی، بحث سفر نیست.

کشور ما، چهارمین کشور جهان از نظر داشتن ظرفیت های مختلف و ثروت است و مسائل اقتصادی این کشور نباید محدود به معیشت شود. ایران به طور جدی باید توسعه پیدا کند و پیشرفته شود. متاسفانه شرایط مطلوب برای توسعه کشور ما وجود ندارد و به همین دلیل، هزینه های زیادی توسط ایران انجام می شود بدون این که بازگشتی برای منافع ملی کشور ما داشته باشد.

*ما سند چشم انداز 20 ساله کشور را داریم که یک برنامه بلند مدت است و بر اساس آن، باید کشور ما در سال 1404 کشور اول کل منطقه در حوزه های اقتصادی، علمی و فناوری شود.

بر اساس این برنامه باید سالیانه رشد اقتصادی 8 درصدی داشته باشیم و با این مقدار رشد، رفاه ایجاد می شود و درآمد سرانه در کشور بالا می رود. در عمل چرا در تحقق اهداف به خوبی عمل نمی کنیم و حلقه مفقوده به طور مشخص چه چیزی است که نمی گذارد این اهداف را محقق کنیم و از شرایط ایجاد شده در همکاری ها استفاده نمی کنیم؟

-از نظر من، همان سند چشم انداز 20 ساله کشور، توسط دولت هایی که تشکیل شدند اجرایی نشد. چشم انداز 20 ساله می گوید ایران در بین 26 کشور منطقه، باید قدرت اول حوزه های علمی، فناوری و اقتصادی باشد. در همان سند چشم انداز تاکید بر تعامل سازنده با دنیا شده.

ناگفته نماند که چینی ها در دهه های 50 و 60 میلادی (قرن بیستم)، الگوی توسعه مسالمت آمیز را شروع کردند و ما هم در ایران و در سند چشم انداز 20 ساله، بر تعامل سازنده با دنیا تاکید کردیم. در حالی که در سیاست خارجی ایران، تحقق این تعامل سازنده در دستور کار قرار نگرفت.

کشور ما از زمان اجرای سند چشم انداز در سال 1384 شمسی، نه تنها تنش ها را کاهش نداده، بلکه بسیاری از تنش ها افزایش پیدا کرده است. در این مدت، افراد زیادی آمده و به کشور ما تنش تحمیل کردند. متاسفانه در سال های مختلف، برخی افراد دوباره به وزارت رسیدند و هم برخی وزرای اصلاح طلب در کشور ما تکراری شدند و هم وزرای اصول گرا.

به جای این که این وزرا و مقامات پاسخگو باشند که چرا اهداف قوانین برنامه های پنجساله توسعه مثل رشد اقتصادی 8 درصد و کاهش نرخ بیکاری به 7 درصد را تامین نکردند، هر وقت جناح سیاسی خودشان به قدرت می رسد، همین افراد دوباره وزیر می شوند.

به هر حال، مسئول عدم تحقق این اهداف، همین وزرا هستند ، اما فقط تکرار می شوند و دوباره به قدرت می رسند. وقتی این وزرا، دوباه به قدرت می رسند، انگار پاداش می گیرند برای عدم تامین اهداف برنامه های توسعه کشور. دلیل این وضع، این است که دیدگاه توسعه ای وجود ندارد و به همین دلیل، عملکرد آنها در چارچوب دیدگاه توسعه ای ارزیابی نمی شوند.

سازمان همکاری های شانگهای

*همکاری های اعضای سازمان شانگهای عمدتاً شامل همکاری های امنیتی، سیاسی و اقتصادی است. البته در ابتدای تاسیس این سازمان، این بحث بین کشورهای چین و روسیه و اعضای دیگر مطرح بوده که مرزهای بین خودشان را غیر نظامی کنند. آیا در وضعیت فعلی، جنبه اقتصادی همکاری های اعضای این سازمان تقویت شده؟

-عصر امروز، عصر رقابت بین کشورهایی است که جهان گرایانه پیش می روند یا حاکم بر معادلات جهانی شدن امروز هستند. این نوع کشورها، هم از عصر جهانی شدن و امکانات آن، استفاده می کنند، هم این که در قالب سازوکارهای نومنطقه گرایانه آسیب پذیری خودشان را کاهش می دهند و هم توان چانه زنی خودشان را گسترش می دهند.

سازمان شانگهای و مهم تر از آن، گروه بریکس (B.R.I.C.S)، سازوکارهایی هستند که ایرانی ها به حق سعی می کنند به آنها بپیوندند ولی به شرط این که مسئولان کشور ما، این همکاری ها را با دید توسعه ای پیش ببرند.

سازمان شانگهای، سازمانی که به خاطر همکاری های امنیتی تاسیس شده ولی به اقتصاد و مناسبات فرهنگی و غیره هم، منتهی می شود. اتفاقاً این سازمان، ظرفیت خوبی است و قدرت های نوظهور دنیا در این سازمان عضویت دارند و ایران هم، می تواند برای کاهش آسیب پذیری خودش، با سازمان شانگهای همکاری کند در دنیایی که کشورهایی مثل آمریکا به شدت سیاست های تحریمی و دوگانه خودشان را اجرا می کنند.

همکاری با سازمان شانگهای، می تواند ظرفیت های ایران را گسترش بدهد و به ویژه در حوزه های انرژی، ترانزیت و انتقال فناوری و این کار خوبی است. اتفاقاً بنده بارها تاکید کرده ام که این کار دولت، قابل دفاع است اگر نتایج عملکرد آن در توسعه بیاید.

کار دوم دولت که باید پیگیری شود، پیوستن به «گروه بریکس» است. کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی، گروه بریکس را ایجاد کرده اند و ایران و آرژانتین هم سعی می کنند به این گروه اقتصادهای نوظهور بپیوندند و درخواست عضویت داده اند.

در حال حاضر، فعلاً اتفاقی در مناسبات ایران با کشورهای غربی رخ نمی دهد و چالش ادامه دارد لذا سازمان شانگهای، می تواند یک ظرفیت باشد. البته کشور ایران، ظرفیت های ملی خودش را تقویت کرده و حضورش در اتحادیه های نومنطقه گرایانه با اقبال مواجه می شود.

*برخی کارشاسان ایرانی اعتقاد دارند که همین سازمان شانگهای، مشکلات تحریمی ایران را حل نمی کند و مسائل تحریم، گسترده تر است. همچنین می گویند سازمان شانگهای، فقط بخش کوچکی از نیازهای ما به تعاملات اقتصادی را حل می کند، سازمان شانگهای بدیل تعامل با غرب نیست و به کشورهای غیر شرقی هم نیاز داریم.

با توجه به مطرح شدن چنین نظرهایی توسط تحلیلگران ایرانی در مورد قابلیت های سازمان همکاری های شانگهای، جنابعالی قابلیت های مشخص و عینی این سازمان را در چه حد می دانید؟

-من هم چنین اعتقادی دارم و اساساً سازمان شانگهای و گروه بریکس، جایگزینی برای کاهش تنش با دنیای امروز نیست. به هر حال، این ایران است که تحت تحریم بوده و چون ایران تحت تحریم است، کشورها، شرکت ها و بانک های حتی عضو سازمان شانگهای نیز، حاضر نیستند تعامل برابری با ایران انجام بدهند.

حتی اگر تعاملی هم وجود دارد، هزینه تعامل به عهده ایران است. همه این موارد، واقعیت هایی است که وجود دارد و من اعتقاد دارم که این کار، کار خوبی است، اما تنش زدایی با کشورهای دیگر نباید نادیده گرفته شود. الان آمریکا با چین و روسیه، چالش دارد و خیلی از آمریکایی ها دوست دارند چالش شان با ایران رفع می شود.

*در سال 1400، بیش ترین صادرات کالای ایران به چین انجام شده و 14 میلیارد دلار صادر شده ولی صادرات ایران به کشورهای هند، پاکستان و روسیه و ازبکستان به عنوان دیگر کشورهای عضو سازمان شانگهای، زیاد نیست.

برخی تحلیلگران می گویند برای تقویت رابطه با سازمان شانگهای و اعضای آن، نیاز است ما عضو گروه ویژه مالی ( F.A.T.F ) شویم. از یک طرف گفته می شود همین روسیه و چین، نظام های بانکی خاص خودشان شبیه سوئیفت را ایجاد کرده اند. از همین ساختارهایی که در این کشورها وجود دارد آیا می شود استفاده کرد یا این که مشکل عضویت ایران در گروه ویژه مالی باید حل شود تا کشورهای عضو سازمان شانگهای روابط خودشان را با ایران تقویت کنند؟

-ایران با وجود مساله اف.ای.تی.اف، تعاملاتی دارد ولی این تعاملات برای ایران، پُرهزینه است. اولاً تعداد محدودی از بانک ها در کشورهایی مثل چین، روسیه و ترکیه، با ایران به گونه حاکمیتی همکاری می کنند یعنی با حکم حکومت ها با ایران کار می کنند ولی هزینه این کارها بر گردن ایران است. هزینه ریسک مبادلاتی شان با ایران است و آنها حاضر نیستند این ریسک را بپذیرند.

الان مبادله با برخی کشورها انجام می شود. در عمل، الان گران ترین انتقال و تبدیل پول و گران ترین بیمه در دنیا با ایران انجام می شود. مبادله وجود دارد ولی این مبادله با هزینه زیاد است. من اعتقاد دارم که هر چه زودتر، کشور ما باید در این زمینه هم تصمیم گیری روشنی داشته باشد.

*اگر برجام دوباره اجرا شود، آیا کشورهای مختلف از جمله چین با فراغ بال و راحتی بیش تر با ایران همکاری خواهند کرد و قراردادهای با ایران را اجرا خواهند کرد؟

-در مورد برجام و تحریم های ترامپی باید بگویم که حدود 2 هزار تحریم علیه ایران اِعمال شده. ما باید ببینیم با اجرای برجام، چقدر از این تحریم ها برداشته می شود. به هر میزان، تحریم ها برداشته شود به همان میزان کشورهای دیگر، با ایران روابط بدون تحریم را خواهند داشت.

در حالی که موضوع اف.ای.تی.اف، یک بحث دیگر بوده و مربوط به سازوکار بانکی است. به خاطر این که کشوری مثل ایران در لیست سیاه قرار دارد، بانک های دنیا با ایران، کار عادی انجام نمی دهند. کار به صورت پُرهزینه انجام می شود و هزینه هم به عهده ایران است یا این که کارها عمدتاً به صورت دلالی انجام می شود.

*در همین وضعیت تعلیق برجام، آیا کشورهای عضو سازمان شانگهای با ایران می توانند همکاری بهتری با ایران داشته باشند که عضویت ایران در این سازمان، به نفع ما هم تمام شود و کشورهای عضو آن با ایران همکاری کنند؟

-گروه بریکس، یک صندوق را برای تعامل بین اعضای خودش ایجاد کرده ولی سازمان شانگهای، چنین صندوقی را تاسیس نکرده است. اولین درخواست های ایران برای عضویت در بریکس، با مخالفت اعضای آن مواجه شد. این طور پاسخ دادند که چون ایران چالش هایی در حوزه های هسته ای و اف.ای.تی.اف دارد، اعضای گروه بریکس نمی خواهند کشورهای پَرچالش را به خودشان نزدیک کنند.

البته الان روسیه به عنوان یکی از اعضای اصلی بریکس، دچار چالش شده و شاید امکان عضویت ایران در بریکس همانند عضویت ایران در سازمان شانگهای فراهم شود. با این حال، در همان چین و روسیه، بانک ها و موسسات اقتصادی و سرمایه داری، سازوکارهای اقتصادی بین المللی را پذیرفته اند و به همین دلیل، آنها به خاطر تحریم نشدن خودشان، اباء دارند که با ایران همکاری کنند.