کارنامه ۱۵ ساله سازمان بورس و دلایل کاهش ۵۲ درصدی درآمد آن؟

صفحه اقتصاد - صورتحساب های مالی سال 1400 سازمان بورس و اوراق بهادار منتشر شده و به این شکل بعد از انتشار صورت های مالی سال 1399 این سازمان، برای دومین بار است که سازمان بورس به عنوان ناظر بر بورس های مختلف از جمله بورس تهران، صورت های مالی خودش را منتشر می کند.

سازمان بورس از چند محل و به طور عمده از محل کارمزد معاملات بورسی و همچنین دریافت سهم از حق پذیرش شرکت های علاقه مند به حضور در بورس، درآمد کسب می کند و در مقابل، در چارچوب قانون تصویب شده در سال 1384، وظایفی به عهده این سازمان عمومی غیر دولتی گذاشته شده است.

در گفتگوی « صفحه اقتصاد » با عظیم ثابت (عضو موسس انجمن توسعه سرمایه گذاری حرفه ای و رئیس هیأت مدیره شرکت سبدگردان البرز)، برخی جزئیات کلیدی صورت های مالی سازمان بورس و اوراق بهادار ایران و میزان تحقق اهداف تعیین شده این سازمان، مورد کند و کاو قرار گرفته است.

*****

*سازمان بورس و اوراق بهادار، در روزهای اخیر صورت های مالی سال 1400 خودش را منتشر کرد. این سازمان، در سال 1385 عملاً راه اندازی شده تا بر بورس های مختلف کشور از جمله بورس تهران نظارت کند. در دوره قبل از تاسیس این سازمان، سازمانی به نام سازمان کارگزاران بورس و اوراق بهادار تهران، بر بورس تهران نظارت می کرد.

فعالیت سازمان کارگزاران بورس به چه نحو بود و در مدت حدود 15 سال اخیر که سازمان بورس جایگزین آن سازمان کارگزاران شده، فعالیت این سازمان تا به امروز چه ثمراتی داشته است؟

-در دوره پیش از تاسیس سازمان بورس، سیسستم به صورت فعلی نبود و سازمان کارگزاران بورس فعالیت داشت. موسس و مبدع سازمان کارگزاران بورس، عمدتاً فعالان و مدیران صنعت کارگزاری بودند و راهبری آن را به عهده داشتند. آن سازمان، یک نهاد ناظر داشت که نقش شورای عالی بورس را در شرایط کنونی به عهده داشت و شبیه همین شورای عالی بورس بود.

بورس و ساختار بورس به نوعی تحت نظارت بانک مرکزی بود و حتی انتخاب مدیران و تایید صلاحیت آنها توسط بانک مرکزی انجام می شد، تا این که قانون جدید بورس و اوراق بهادار، در سال 1384 به تصویب مجلس رسید. ساختار قبلی، برخی مزیت ها داشت و البته معایبی هم داشت. در آن دوره، بورس مستقل نبود و قانون مستقلی برای خودش نداشت، یعنی اساساً در آن دوره، قانون بازار سرمایه وجود نداشت.

بر اساس قوانین بالادستی و قانون تجارت و همچنین قوانینی که بانک مرکزی اِعمال می کرد، بورس فعالیت می کرد. بورس تهران بعد از جنگ عراق و در سال 1368 راه اندازی شده بود و در مراحل ابتدایی کار بود. در آن دوره، تفکیک وظایف، چندان وجود نداشت و اینقدر ساختار، نهادها و ابزارهای جدید وجود نداشت.

در آن دوره، یک ساختار بسیار ابتدایی برای شروع کار بورس و نظارت بر آن وجود داشت. به تدریج، وقتی که بورس بزرگ تر شد و ارزش معاملات آن نیز بالاتر رفت، شرکت های بیش تری در بورس تهران پذیرش شدند و ابزارها و نهادهای جدیدی تاسیس شدند.

در آذر سال 1384 قانون جدید بورس و اوراق بهادار به تصویب مجلس رسید و اصلاً ساختار به طور کلی تغییر کرد. در این دوره جدید، سازمان بورس به عنوان نهاد ناظر بر بورس، شروع به فعالیت کرد و نهاد بالاسری سازمان بورس نیز، شورای عالی بورس است.

در حال حاضر، ساختاری که وجود دارد، ساختار گویاتری بوده و بازار سرمایه، به نوعی صاحب پیدا کرده است. علاوه بر سازمان بورس و اوراق بهادار، تعداد 4 بورس هم تحت عنوان بورس کالا، بورس انرژی، بورس اوراق بهادار و فرابورس داریم که کارهای اجرایی بازار سرمایه را انجام می دهند. این بورس ها به عنوان زیرمجموعه سازمان بورس عمل می کنند.

*آیا در وضعیت فعلی، فعالان بازار سرمایه از وجود سازمان بورس رضایت دارند و سازمان بورس به نحو مطلوب عمل کرده و عملکرد قابل دفاعی داشته است؟

-با تاسیس سازمان بورس، تخصص گرایی اتفاق افتاد و ابزارها و نهادها توسعه پیدا کردند. قانون بورس و اوراق بهادار تهران هم، دست بورس را باز گذاشت که به توسعه فعالیت های خودش و تاسیس بورس های منطقه ای بپردازد. به طور خاص، توسعه نهادها اتفاق افتاد و شرکت های تامین سرمایه و نهادهای مالی دیگر تاسیس شدند.

گسترش فعالیت این نهادها عملی شد و مخصوصاً سرمایه گذاری غیر مستقیم را توسعه دادند که مشکلات سال 1399 دیگر پیش نیاید. همه این کارها خوب است ولی با این حال، هنوز بورس ما تا یک بورس مستقل شدن، شفاف و کارآمد، فاصله دارد.

یک زمانی اطلاعات مختلف در بورس، خیلی درز پیدا می کرد و یک سیستم مثل سامانه «کُدال» برای انتشار رسمی اطلاعات شرکت های بورسی وجود نداشت. بحث حاکمیت شرکتی مشکل داشت و البته الان هم، متاسفانه بازار سرمایه در زمینه حاکمیت شرکتی مشکل دارد.

در دهه های قبل، بحث مشکل حاکمیت شرکتی، کمرنگ تر بود و پاسخگویی مدیران ناشران بورس و نهادها را کمتر داشتیم. الان با جرائمی که در نظر گرفته اند و با اختیاراتی که به سازمان داده اند، خوب است ولی هنوز برخی بخش های قانون سال 1384، اجرا نشده و برخی بخش های آن مغفول مانده است.

بحث عدم شفافیت، یکی از مشکلات اصلی بوده که وجود داشته است. کسی نمی دانست دخل و خرج بورس چگونه است چرا که صورت های مالی آن منتشر نمی شد. خوشبختانه الان صورت های مالی منتشر می شود.

*در سال 1400، سازمان بورس در راستای شفاف سازی، صورت های مالی خودش را برای اولین بار منتشر کرد. با توجه به تصمیم شورای عالی بورس در مرداد 1399، یک مقدار از درآمد سازمان بورس که ناشی از کارمزد گرفتن از معاملات بورس بود، کم شده و به صندوق تثبیت سرمایه واریز شده و می شود.

در سال 1399، درآمد سازمان بورس، زیاد بوده و در سال 1400 که صورت های مالی آن در اواخر تیر 1401 منتشر شده، درآمد سازمان بورس در حد 52 درصد نسبت به درآمد سال 1399 کاهش پیدا کرده است. در مجموع، انتشار صورت های مالی سازمان بورس به عنوان نهاد ناظر، یک کار خوب بوده و آیا این مقدار شفاف سازی، رضایت ایجاد کرده است؟

-انتشار صورت های مالی سازمان بورس، یک گام رو به جلو حساب می شود. همین که سازمان بورس، بخشی از کارمزدهای خودش را با تصمیم شورای عالی بورس کاهش داده و آن را به صندوق تثبیت بازار سرمایه می دهد، باز قابل دفاع است.

البته صندوق تثبیت بازار سرمایه، ساختار دولتی دارد. ما به عنوان اهالی بازار دوست نداریم ساختارهای دولتی در حوزه بورس بزرگ شوند که منابع بیش تری داشته باشند. هر چه به سمت خصوصی تر شدن نهادهای فعال در بازار سرمایه پیش برویم، این حالت از نظر فعالان بازار مطلوب است.

با همین اوصاف، در سال های اخیر، صندوق تثبیت بازار سرمایه و صندوق توسعه بازار سرمایه تاسیس شده اند. اگر این دو صندوق، به عنوان دو بال بخش خصوصی فعالیت کنند و در کنار آنها، بخش دولتی باشد که در جاهایی از بازار حمایت بیش تری کنند، مناسب است.

در هر صورت، حمایت کردن نهادهای دولتی هم، اِشکالات خاص خودش را دارد، اما همین که سازمان بورس حاضر شده کاهش درآمد عملیاتی داشته باشد و بخشی از کارمزدهای معاملات بورس را به صندوق تثبیت بازار ببخشد، خبر خوبی است. از طرف دیگر، صندوق توسعه بازار تاسیس شده و متاسفانه بخشی از منابع کارگزاران بورس، به این صندوق برده شده و این کار هم، اما و اگرهای خودش را دارد.

در مجموع، این دو اقدام یعنی کاهش کارمزدهای سازمان بورس و انتشار صورت های مالی سازمان بورس، یعنی این که سازمان به سمت پاسخگویی و شفافیت بیش تر می رود و مطلوب فعالان بازار سرمایه است.

ما فعالان بازار سرمایه، علاقه مندیم تمام نهادهای درگیر بازار سرمایه از شورای عالی بورس گرفته تا سازمان بورس و بورس های مختلف که سهامی عام هستند، اطلاعات شان به طور مستمر منتشر شود. الان اطلاعات همه نهادهای مالی در سامانه کدال منتشر می شود.

هر چقدر این انتشار اطلاعات، تداوم داشته باشد، پاسخگویی و شفافیت این نهادها را افزایش می دهد. ما این نوع اقدامات را به فال نیک می گیریم و امیدواریم شاهد سایر روندهای توسعه بازار سرمایه هم باشیم.

* سازمان بورس از چند طریق از جمله کارمزدهای دریافتی معاملات بورسی اداره می شود. از طرفی، شورای عالی بورس، در مرداد 1399 تصمیم گرفت که 30 درصد از کارمزد معاملات سازمان بورس کم و به حساب صندوق تثبیت بازار سرمایه واریز شود.

ما می دانیم که یکی از وظایف سازمان بورس، آموزش عمومی است. آیا درآمدهایی که سازمان بورس کسب می کند در راستای اهداف سازمان صرف می شود و در حوزه هایی که این سازمان وظیفه دارد به خوبی عمل کرده است؟

-بخشی از منابع کارگزاران بورس به صندوق توسعه بازار سرمایه می رود. در گذشته 37 درصد از این منابع به این صندوق می رفت و الان 35 درصد شده. بخشی از منابع صندوق توسعه ملی به صندوق تثبیت بازار سرمایه می رود و بخشی هم از ارکان بورس به این صندوق واریز می شود.

در مدیریت قبلی سازمان بورس، شبکه ایران کالا، راه اندازی شد و اتفاقات خوبی با تاسیس این شبکه رقم خورد. در حال حاضر هم، شبکه ایران کالا به فعالیت خودش ادامه داده و اطلاعات بازار سرمایه را به خوبی منعکس می کند.

ما انتظار و آرزو داریم چیزی شبیه بلومبرگ یا مشابه آن را در ایران بومی سازی کنند. هر چند که در این زمینه، برخی اقدامات توسط بخش خصوصی در فضای مجازی انجام می شود و مجوزهای لازم را هم گرفته اند.

انجام این نوع کارها خوب است ولی نهادهای دولتی باید یک بخش از این کارها انجام بدهند. یک بخش هم باید سازمان بورس به عنوان متولی بازار سرمایه انجام بدهد. به نظرم، کارهایی که انجام شده، مناسب بوده و قدم هایی را برداشته اند.

برای مثال، شرکت اطلاع رسانی بورس تاسیس شده و روابط عمومی بورس هم فعال است. روابط عمومی های بورس های مختلف نیز فعال هستند. همه این بخش ها، در این حوزه فعالیت می کنند ولی ما هنوز، با فرهنگ سازی و آموزشی که لازم است ارائه شود، فاصله داریم.

*به طور مشخص، سازمان بورس در حوزه آموزش و اطلاع رسانی چگونه عمل کرده است؟

-من همیشه گفته ام که چه در دوره رونق و چه در دوره رکود بازار، چندان برنامه ای برای آموزش مردم نداریم. هر چند وقت یکبار و به صورت غریزی، مردم به سمت بورس می آیند. در این حالت، برخی افراد، سود می کنند و افراد زیادی نیز زیان می کنند. به هر حال، ما مشاده کردیم که چه اتفاقاتی در سال 1399 رخ داد و عده زیادی در بورس ضرر کردند.

در حالی که نباید این طور باشد و در عین حال، یکی از کارهایی که سازمان بورس انجام داده، توسعه نهادهای مالی است. در سال های اخیر، شرکت های سبدگردانی و شرکت های مشاور سرمایه گذاری و پردازش اطلاعات مالی تاسیس شده اند.

همه این موارد، ابزارهایی هستند که می توانند با سلیقه های مختلف، به نیابت از افراد سهامدار در بازار، سرمایه گذاری کنند. این نوع اقدامات در این مدت انجام شده ولی به نظر من، باز این اقدامات کافی نیست. چرا که بخشی از منابع سازمان بورس، باید برای توسعه فرهنگ بازار سرمایه استفاده شود.

البته در سال های اخیر، اقداماتی انجام شده و برای مثال، بحث تاسیس کانون سهامداران حقیقی و کانون تحلیلگران و خبرگان مطرح شد. همچنین ما فعالان بازار سرمایه نیز، یک انجمن تحت عنوان انجمن توسعه سرمایه گذاری حرفه ای تاسیس کردیم. اگر همه این کانون ها و انجمن ها مورد حمایت سازمان بورس باشند، می توانند بازوهای سازمان باشند برای این که مردم را بیش تر با فرآیندهای بازار سرمایه و ساختار آن آشنا کنند.

*بر اساس صورت های مالی منتشر شده سازمان بورس و اوراق بهادار، درآمد این سازمان در حد 2 هزار میلیارد تومان در سال 1400 نسبت به سال 1399 کاهش پیدا کرده است. برخی تحلیلگران، یک دلیل این کاهش درآمد را ناشی از کاهش کارمزد معاملات بورسی می دانند.

آیا عمدتاً واریز شدن بخشی از درآمدهای ناشی از کارمزد سازمان بورس به حساب صندوق تثبیت بازار، موجب کاهش درآمد سازمان شده یا این که به دلیل این که بورس رونق ندارد، بر کاهش درآمد سازمان تاثیر عمده ای گذاشته است؟

-اولین عامل کاهش درآمد سازمان بورس، همین عدم رونق بازار بوده است. عامل اصلی کاهش درآمد این است که ارزش معاملات بازار پایین آمده و کارمزدهایی که ارکان از معاملات بورسی می گیرند کاهش پیدا کرده است. این ارکان هم، شامل سازمان بورس و بورس ها و همچنین کارگزاران بورس است.

*کارمزد سازمان بورس از معاملات انجام شده بورس تهران و فرابورس در سال 1400 در حد 503 میلیارد تومان بوده و این رقم در سال 1399 در حد یک هزار و 636 میلیارد تومان بوده است. در حقیقت، کارمزد معاملات بورسی در سال 1400 کاهش جدی پیدا کرده است.

دقیقاً به چه علت، در بورس تهران و فرابورس، میزان کارمزد دریافتی سازمان بورس کاهش پیدا کرده و تقریباً یک سوم سال 1399 شده؟

-در بورس تهران، ارزش معاملات روزانه از حدود 25 تا 30 هزار میلیارد تومان سال 1399، به حدود 4 تا 5 هزار میلیارد تومان فعلی رسیده و در نتیجه، ارزش معاملات بورس و در نهایت درآمدهای سازمان بورس کاهش پیدا کرده است.

در همان سال 1400، بورس های کالا و انرژی برای سازمان بورس، کارمزدی بیش تری نسبت به سال 1399 ایجاد کرده اند. کارمزد بورس های کالا و انرژی از رقم 172 میلیارد تومان سال 1399 به رقم 298 میلیارد تومان در سال 1400 رسیده است. علت افزایش کارمزد دریافتی سازمان بورس از این بورس ها برخلاف روند کاهشی درآمد از بورس تهران چه بوده؟

-در بورس های کالا و انرژی اتفاقات دیگری رخ داده است. چرا که قیمت های جهانی کالاهای مختلف از جمله قیمت فلزات، محصولات پتروشیمی و نفت افزایش پیدا کرده است. در بورس کالا، محصولات صنایع مختلف فولادی، فلزی، معدنی، سیمان و مشتقات پتروشیمی، معامله می شوند.

بنابراین، به خاطر این که قیمت های جهانی افزایش پیدا کرده، افزایش قیمت کالاهای داخلی را در پی داشته است. حتی قرار بود خودروهای تولیدی در بورس کالا عرضه شود. اصولاً معاملات کالایی در بورس کالا کانالیزه شده و این روش،مورد استقبال قرار گرفته است. در مجموع، در دو بورس کالا و انرژی، هم افزایش قیمت بر میزان کارمزد دریافتی سازمان بورس اثر مثبت گذاشته و هم این که ارزش معاملات در این دو بورس افزایش پیدا کرده است.