ماجراهای دو دهه تورم، افزایش نرخ دلار و هدفمند شدن یارانه ها

صفحه اقتصاد - در اواخر اردیبهشت 1401 فاز جدیدی از آزاد سازی قیمت ها و آنچه که هدفمند سازی یارانه ها نامیده می شود، به اجرا درآمد و در مقابل افزایش قیمت مرغ، روغن و تخم مرغ، مبلغ یارانه نقدی افزایش پیدا کرد.

در این دوره جدید دو مبلغ یارانه نقدی و یارانه کمک معیشتی که در دولت احمدی نژاد و دولت روحانی، به حساب خانوارهای مستحق و نیازمند، واریز می شد، به علاوه مبلغ یارانه جدید به طور یکپارچه و در حد 300 تا 400 هزار تومان بابت هر نفر از 9 دهک درآمدی جامعه به حساب خانوارها واریز شد.

در عین حال، ارز دولتی 4200 تومانی حاصل از صادرات نفت کشور که برای واردات دان مرغ و روغن اختصاص پیدا می کرد حذف شد و اقلام وارداتی از این به بعد با ارز 23 هزار تومانی وارد می شود.

مبنا قرار گرفتن نرخ دلار برای افزایش قیمت های داخلی، با وجود ضعف دولت در کنترل تورم ، عملاً هدفمند سازی یارانه ها را غیر ممکن کرده و همواره با وجود این مبنا، افزایش قیمت در هر دوره تکرار خواهد شد و با توجه به عدم کنترل تورم، ظاهراً پایانی برای افزایش قیمت ها وجود ندارد.

حدود دو دهه است که بحث آزاد سازی قیمت ها و هدفمند سازی یارانه ها مطرح و اجرایی شده و در این مدت نرخ دلار از یک هزار تومان به نرخ دولتی 23 هزار و نرخ بازار آزاد 30 هزار تومان افزایش پیدا کرده است.

در همین ارتباط صفحه اقتصاد با نصرالله ترابی ، عضو پیشین کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی گفتگو کرده است. در این گفتگوی اختصاصی، چالش های هدفمند سازی یارانه ها و افزایش های جهشی نرخ دلار به بحث گذاشته شده است. ترابی در سال های 1387 تا 1391 نماینده دوره هشتم مجلس از حوزه انتخابیه شهرکرد بود و در سال های اخیر، معاون حقوقی، مجلس و نظارت سازمان امور اداری و استخدامی کشور را به عهده داشت.

*****

*چند هفته ای هست که دولت آقای رئیسی با حذف ارز 4200 تومانی، رقم یارانه نقدی را افزایش داده و قیمت برخی کالاها که دولت برای تولید آنها ارز 4200 تومانی جهت واردات مواد اولیه اختصاص می داد، چند برابر افزایش پیدا کرد.

با توجه به این که جنابعالی در دوره هشتم مجلس حضور داشتید و طرح هدفمند کردن یارانه ها در همان زمان در مجلس تصویب و توسط دولت اجرایی شد و یارانه نقدی 45 هزار تومانی به خانوارها داده شد، وضعیت فعلی را چگونه ارزیابی می کنید؟

-در آن زمان و در کمیسیون های تخصصی مجلس این بحث مطرح بود که یارانه، پول نفت است. ما در آن زمان می گفتیم اگر یارانه، پول نفت است، باید به همه افراد به طور مساوی یارانه داد و هر کسی بیش تر مصرف کند پول آن را با قیمت آزاد بدهد.

ما در آن زمان گفتیم، عدالت این طور تحقق پیدا می کند. ما اگر می گوییم این پول متعلق به ملت است، باید به همه افراد جامعه داده شود.

یارانه‌ های نقدی

*در متن اولیه برنامه چهارم توسعه (1388- 1384)، تاکید بر این شده بود که آزاد سازی قیمت ها اتفاق بیفتد و قیمت اقلام یارانه ای به سطح قیمت های منطقه برسد. به این موضوع اشاره شده بود منابعی که از این طریق به دست می آید باید به اقشار کم درآمد داده شود و همین طور صرف توسعه حمل و نقل عمومی شود.

در دولت آقای احمدی نژاد تقریباً به همه افراد جامعه یارانه داده شد و در دولت آقای رئیسی به 9 دهک یارانه داده شده و خانوارهایی که در دهک دهم قرار گرفته اند در صورت اعتراض ممکن است یارانه دریافت کنند. در وضعیت فعلی از این که تقریباً به همه مردم یارانه داده شود دفاع می کنید؟

-در ماه های اخیر گفته شد که بنزین قاچاق می شود و ماکارونی و آرد از ایران به کشورهای دیگر می رود. در همان دوره ای هم که ما در مجلس بودیم، می گفتند قاچاق بنزین به خاطر اختلاف قیمت داخل ایران و کشورهای همسایه است.

در آن زمان بحث فوب (عمده فروشی) خلیج فارس مطرح بود و می گفتند ما قیمت بنزین و نفت و اقلام دیگر را بر اساس فوب خلیج فارس می فروشیم و هر کسی بیش از سهمیه خودش استفاده کند، با قیمت آزاد بخرد.

این اتفاقی که در دولت آقای رئیسی افتاده، همان است چرا که می گویند قیمت همه اقلام را آزاد کنیم تا قاچاق نشود. اگر قیمت اقلام مختلف افزایش پیدا کند، پول آن به دست مردم نمی رسد و پول آن در اصل به خزانه می رود. در شرایط فعلی و در کشور ما، دارا و ندار می نالند و دیگر طبقه متوسط نداریم.

الان هم به همه افراد جامعه یارانه داده نشده. در کشور ما که حدود 80 میلیون نفر جمعیت دارد دولت می گوید فقط به 10 درصد جامعه یارانه نداده است. بر مبنای صحبت مقامات دولتی، باید به 72 میلیون نفر یارانه داده شود ولی به افراد زیادی یارانه نداده اند. برای مثال، به من که الان بازنشسته هستم یارانه نداده اند.

*دولت اعلام کرده خانوارهایی که جزو دهک دهم محسوب شده اند ولی خودشان را مستحق دریافت یارانه می دانند اعتراض کنند و به اعتراض آنها رسیدگی می شود.

-در زمانی که نماینده مجلس بودم، دولت آقای احمدی نژاد اعلام کرد برای کمک به مردم، افرادی که نمی خواهند یارانه بگیرند انصراف بدهند. من در همان زمان به طور داوطلبانه اعلام کردم که یارانه نمی خواهم.

در حالی که الان بازنشسته هستم و برای دریافت یارانه، به ثبت نام کرده ام، اما هیچ پیامی از طرف سازمان هدفمند سازی یارانه ها ارسال نشده و هیچ توضیحی نداده اند که به من یارانه تعلق نمی گیرد یا دلیل تعلق نگرفتن را اعلام نکرده اند.

*در دوره ای که جنابعالی نماینده بوده اید در سال 1388 گفته بودید در شرایطی که تورم مهم ترین مشکل اقتصاد است با تصویب طرح هدفمند کردن یارانه ها، تورم افزایش پیدا می کند و به تورم موجود دامن زده می شود. شما در سال 1388 این طور اظهار نظر کرده بودید و بعد از آن بود که تورم جهش کرده بود و به حدود 25 درصد در سال 1387 رسیده بود.

از طرفی، بر اساس اعلام بانک مرکزی، نرخ تورم در سال 1400 در حد 46 درصد بوده و در اوایل سال 1401، دولت اقدام به آزاد سازی قیمت اقلام مختلف کرده و قیمت برخی کالاها که قبلاً مشمول ارز 4200 تومانی بودند، الان چند برابر شده.

با توجه به این که جنابعالی، مشکل اصلی اقتصاد ایران را تورم می دانید وضعیت تورم 25 درصدی سال 1387 و تورم 46 درصدی سال 1400 و بعد هم آزاد سازی قیمت ها در شرایط تورمی را چگونه تحلیل می کنید؟

-ما حق مردم را به مردم نمی دهیم، یعنی باید یارانه را به همه مردم بدهیم و بعد اجازه بدهیم آزاد سازی قیمت ها در همه حوزه ها اتفاق بیفتد. در حالی که معمولاً در عمل این طور است که نرخ برخی اقلام را تغییر می دهند ولی تاثیر این افزایش روی بقیه اقلام گذاشته می شود.

ما باید همه چیز را آزاد بگذاریم و آزاد سازی قیمت همه اقلام اتفاق بیفتد، یا این که قیمت همه چیز کنترل شود. به هر حال، اگر یک نفر اظهار نظر سیاسی خاصی داشته باشد، می توانند او را ردیابی و بازداشت کنند ولی چطور است اجناسی که وارد بندر می شود، نمی دانیم کجا می رود.

موضوعی که به طور مکرر بر آن تاکید می شود، این است که می گویند بعضی افراد از ارز 4200 تومانی سوء استفاده کرده اند. سوال این است که چطور ما متوجه نمی شویم که کالاهای وارداتی به کجا رفته است.

بالاخره با سیستم های کنترلی می توان اجناس وارداتی مثل دان مرغ را کنترل و ردیابی کنند و مشخص شود که بعداً این دان مرغ به چه جاهایی انتقال داده شده. خیلی جالب است که در ماه های اخیر، می گفتند ما نمی دانیم این اجناس وارداتی کجا می رود.

نصرالله ترابی نماینده ادوار مجلس

*یک بحث این بود که مقامات دولتی می گفتند ارز 4200 تومانی تخصیص داده می شود ولی وارد کنندگان تخلف کرده و کالای وارداتی را با قیمت آزاد می فروشند. این طور نتیجه گیری می کردند که ارز 4200 تومانی تاثیری در زندگی مردم نداشته است. می گفتند اگر ارز 4200 تومانی حذف شود رانت و فساد آن متخلفان از بین می رود.

البته قیمت مرغ و تخم مرغ و روغن قبل از حذف ارز 4200 تومانی، در سطح پایین تری بود و بعد از حذف ارز 4200 تومانی، قیمت آنها تقریباً حدود 100 درصد افزایش پیدا کرد.

اگر مواد اولیه روغن و دان مرغ وارداتی با قیمت آزاد فروخته شده و تاثیری روی زندگی مردم نداشته، بعد از حذف ارز 4200 تومانی، نباید افزایش قیمت اتفاق می افتاد. افزایش قیمت اخیر نشان می دهد که اتفاقاً تخصیص ارز 4200 تومانی بر قیمت مرغ و روغن تاثیر مثبت داشته و قیمت کالاها را پایین نگه داشته بود.

-قطعاً تخصیص ارز 4200 تومانی تاثیر مثبت داشته ولی بالاخره می گویند یک عده از این ارز سوء استفاده کرده اند. اگر واقعاً کسانی سوء استفاده کرده اند، سوال این است که چطور نمی توانند با سوء استفاده کنندگان برخورد کنند.

البته کنترل واردات و تخصیص ارز 4200 تومانی راه حل داشت و همیشه راه حل های ساده تر وجود دارد ولی اگر سوء استفاده هم شده باشد، می شد جلوی سوء استفاده گرفته شود. بنده اعتقاد دارم دولت این کار را انجام داد تا منابع مورد نیاز خودش را تامین کند و الان فقط منابع دولت، افزایش پیدا می کند.

*به هر حال یک مقدار یارانه مردم افزایش پیدا کرده و یارانه هر فرد از حدود 100 هزار تومان به 300 هزار تا 400 هزار تومان افزایش پیدا کرده است.

-در حد 300 هزار تومان یارانه برای یک ماه داده شده ولی این 300 هزار تومان حتی افزایش هزینه های یک هفته از هر ماه را جبران نمی کند.

*در سال 1389 که قانون هدفمند شدن یارانه ها اجرایی شد، نرخ دلار حدود یک هزار تومان بود و قیمت بنزین که از 100 تومان به 300 تومان افزایش پیدا کرد به قیمت های منطقه خلیج فارس و به معادل دلاری قیمت منطقه ای بنزین نزدیک شد. در حال حاضر قیمت هر لیتر بنزین در ترکیه 2 دلار بوده و ییش از قیمت منطقه خلیج فارس است .

اگر نرخ دلار در حد یک هزار تومان باقی می ماند، این بنزین 2 دلاری با 2 هزار تومان قابل خرید بود. اما در عمل پول ایران بی ارزش شده و با نرخ دلار 30 هزار تومانی، بابت خرید این بنزین باید 60 هزار تومان پرداخت کرد.

در این حالت و حتی اگر در ایران نرخ دلار 50 هزار تومان هم باشد، قاچاق بنزین به ترکیه به صرفه است. با توجه به بی ارزش شدن پول ایران و در نتیجه بالا رفتن نرخ دلار، اگر مبنا همان قیمت های منطقه ای و بر حسب دلار باشد، آزاد سازی و افزایش قیمت برای سالیان بعد ادامه خواهد داشت؟

-متاسفانه شفافیت در سیستم کشوری و ملی ما وجود ندارد. در حال حاضر، بزرگ ترین ارز دار کشور ما، دولت بوده و فرد یا سازمانی را در ایران سراغ نداریم که بیش از دولت ایران، ارز در اختیار داشته باشد. در این حالت، هیچکس و هیچ سازمانی، به اندازه دولت از بالا رفتن نرخ ارز سود نمی بَرد.

بحث ما محدود به این دولت نبوده و دولت های قبلی هم همین طور عمل کرده اند. وقتی شفافیت وجود ندارد، گران کردن ارز توسط هر دولتی که باشد، یک راه حل است برای این که بی عرضگی دولت را جبران کند. چرا که دولت، نمی تواند طبق روال عادی، کارها را انجام بدهد و وقتی پول کم می آورد، با گران شدن ارز، منابع مورد نیاز را تامین می کند.

ما در داخل کشور از واحد پول ریال استفاده می کنیم و پرداخت حقوق و دستمزد با ریال است. سوال این است که اگر ارز را با قیمت 15 هزار تومان بفروشیم پول بیش تری داریم یا این که با قیمت 30 هزار تومان بفروشیم؟

*در ماه های بهمن و اسفند 1400، نرخ دلار آزاد در محدوده 25 هزار تومان بود و لایحه بودجه سال 1401 در حال بررسی در همان زمان بحث حذف ارز 4200 تومانی مطرح بود. در حال حاضر که ارز 4200 تومانی به واردات دان مرغ و روغن تخصیص داده نمی شود و واردات این اقلام با قیمت 23 هزار تومانی انجام می شود، نرخ دلار بازار آزاد به 30 هزار تومان رسیده است.

آیا با تورم بالایی که وجود دارد، نرخ دلار آزاد در ماه های بعد بالاتر خواهد رفت و در ادامه نرخ دلار 23 هزار تومانی مبنای دولت، با هدف این که رانت ایجاد نشود افزایش پیدا می کند؟

-این موضوع به رفتار دولت بستگی دارد و اگر دولت، کشور را با درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت اداره کند، در باطن علاقه مند خواهد بود که نرخ ارز بالا برود. درست است که در ظاهر، همه می گویند نرخ ارز کاهش پیدا کند ولی چگونه است که نرخ ارز بالا می رود.

همه اقتصاد دانان و کارشناسان می گویند اگر فلان اقدامات انجام شود و با کشورهای دیگر مذاکره کنیم، نرخ ارز کاهش پیدا می کند، اما این که قیمت ارز بالا می رود به این دلیل است که درآمد اصلی دولت، از ارز است.

اقتصادی که وابسته به ارز خارجی باشد، به دنبال بالا رفتن نرخ ارز است، یعنی به جای این که مدیریت داخلی و تولید داخلی را تقویت کند، نرخ ارز را بالا می بَرد. الان ساده ترین راه تامین درآمد، افزایش نرخ دلار و ارز است.

سازمان برنامه و بودجه کشور این طور تصور می کند که هر چقدر نرخ دلار بالا برود، وضع دولت بهتر می شود. چرا که با بالا رفتن نرخ دلار، درآمد ریالی دولت افزایش پیدا می کند.

به همین دلیل، سازمان برنامه و بودجه برای خودش دردسر ایجاد نمی کند. اساساً یک راه کسب مالیات از مردم، همین روش است. چون مردم در صف خرید کالا می ایستند و مالیات را به وسیله خریدن کالا، پرداخت می کنند.

*در حال حاضر، قیمت مرغ و تخم مرغ که برای واردات دان مرغ ارز 4200 تومانی تخصیص پیدا می کرد دو برابر شده و قیمت روغن خوراکی 4 برابر شده. قیمت برخی اقلام دیگر هم افزایش پیدا کرده ولی دولت با افزایش قیمت مواد شوینده مخالفت کرد.

از طرفی، در همه برنامه های پنجساله چهارم، پنجم و ششم توسعه، هدفگذاری این بوده که نرخ تورم تک رقمی و در حد 8 درصد شود. آقای رئیسی هم در انتخابات وعده داد که نرخ تورم را تک رقمی می کند.

با توجه به این که نرخ تورم در سال 1400 در حد 46 درصد بوده و در سال 1401 دولت اقدام به آزاد سازی قیمت برخی اقلام کرد، آیا ممکن است دولت و به همان شکل که آقای رئیسی وعده داد نرخ تورم را تک رقمی کند؟

-اگر ما بخواهیم با سیستم دلاری، کشورمان را تنظیم کنیم، فقط با بالا بردن نرخ دلار می توانیم منابع مورد نیاز را تامین کنیم. این در حالی است که مقامات دولت آقای رئیسی می گویند بیش از دولت آقای روحانی نفت فروخته اند. یک سوال ما این است که اگر نفت بیش تری فروخته شده چرا بر زندگی مردم اثر ندارد.

اگر با همین روش، اقدام شود نرخ تورم، تک رقمی نمی شود، یعنی اگر مدیریت فقط اداره دولت باشد، دولت می تواند با افزایش نرخ دلار، منابع مورد نیاز را تامین کند، اما اگر رضایت مردم مطرح باشد، بحث دیگری است.

اگر دولت، برنامه ریزی دقیقی داشته باشد می تواند تورم را کنترل کند، اما اگر قرار باشد دولت فقط به فکر کسب درآمد باشد به جای این که دولت سختی بکشد، سختی را به مردم تحمیل می کند.

*آقای رئیسی تاکید دارند که جراحی اقتصادی به نفع مردم است و بارها گفته اند به آینده امیدوار هستند. البته آقای احمدی نژاد هم می گفت که جراحی به نفع مردم است و یارانه، پول مردم است.

-در عمل اگر از مردم سوال کنید و بگویید آیا به نفع شما شده، حتماً جواب آنها منفی است. آیا یک نفر پیدا می شود بگوید الان که قیمت ها دو برابر شده، به نفعش هست و به نفع مردم شده.

این افزایش قیمت ها فقط به نفع دولت شده و یارانه 300 هزار تومانی حتی 10 درصد افزایش هزینه ها را پوشش نمی دهد. در مجموع، نرخ تورم تک رقمی، فقط یک شعار است. اگر دولت درآمد خودش را بر پایه ارز 15 هزار تومانی بگذارد تورم پایین می آید و اگر سیستم خودش را بر پایه دلار 30 هزار تومانی تنظیم کند تورم بالا می رود.

*به هر حال، دولت دیگر به واردات دان مرغ و روغن، ارز 4200 تومانی نمی دهد و واردات آن اقلام با نرخ دلار 23 هزار تومانی انجام می شود.

-اگر مبنای دولت ارز 15 هزار تومانی نباشد و مبنای آن ارز 23 هزار تومانی باشد افزایش تورم اتفاق می افتد. در خوش بینانه ترین حالت، تورم در حد فعلی می ماند. نکته مهم این است که در سال 1400 نرخ تورم در حد 46 درصد بوده و اگر در سال 1401 نیز نرخ تورم 46 درصد باشد، نرخ تورم تجمیعی این دو سال 92 درصد می شود، یعنی طی دو سال 92 درصد تورم داشته ایم.

در صورتی که به خاطر آزاد سازی قیمت هایی که اتفاق افتاد، فرضاً 8 درصد تورم به نرخ تورم سال گذشته اضافه شود نرخ تورم امسال به 54 درصد می رسد. در این حالت، نرخ تورم دو سال، حاصل جمع 46 درصد و 54 درصد خواهد بود. یک سوال مهم ما این است که با این افزایش نرخ ارزی که اتفاق افتاد آیا باید 300 هزار تومان به مردم یارانه داده شود.

*به 9 دهک پایین درآمدی جامعه یارانه 300 تا 400 هزار تومانی داده شده و اگر قرار باشد همین یارانه داده شود و کالابرگ الکترونیکی جایگزین نشود در مجموع و سالیانه 300 هزار میلیارد تومان باید به 70 میلیون نفر یارانه داده شود.

-حتی این میزان یارانه نسبت به افزایش قیمت دلار، قابل مقایسه نیست.

*این که گفته شود قیمت های داخلی به سطح قیمت های منطقه ای برسد و معادل دلاری قیمت کالاهای مختلف محاسبه شود آیا در شرایط تورمی، فقط فشار به مردم وارد می کند؟

-اگر پول حاصل از افزایش قیمت تا سطح فوب خلیج فارس، به طور کامل به مردم برگردد بسیار خوب است، اما اگر به دولت برگردد که هزینه های خودش را پوشش بدهد، خوب نیست و مالیاتی است که از مردم گرفته می شود.

ما به جای این کارها، باید سیستم مالیاتی کشور را درست کنیم. در کشورهای دیگر، شاید تا 80 درصد درآمد افراد ثروتمند، مشمول مالیات می شود ولی در کشور ما این طور نیست. در کشور ما فقط کارمندان و کارگران، به موقع مالیات پرداخت می کنند.

ما وقتی نمی توانیم سیستم مالیاتی مناسبی ایجاد کنیم، قیمت ها را افزایش می دهیم تا مردم، مالیات ها را پرداخت کنند و دولت برای خودش دردسر ایجاد نمی کند. در حالی که برای انجام اصلاحات اقتصادی باید از مردم نظر خواست. مقامات دولتی در اتاق خودشان می نشینند و تصمیم می گیرند. وقتی هم نمی توانند منابع لازم را تامین کنند، نرخ دلار را افزایش می دهند و درآمد دولت را از این طریق تامین می کنند.

اگر آقای رئیسی و بقیه مسئولان، دلسوز مردم هستند، باید ببینند در دوره های گذشته، چه اقدامات اشتباهی انجام شده و آن اقدامات اشتباه را اصلاح کنند وگرنه با شعار دادن، مشکلات ما حل نمی شود. این که دولت، دستور بدهد فلان کالا ارزان شود یا فلان کار انجام شود، فایده ندارد. بنابراین با حرف و شعار، تحول لازم اتفاق نمی افتد.