دستاوردهای اقتصادی سفر رؤسای جمهور روسیه و ترکیه به ایران؟

صفحه اقتصاد - در روز سه شنبه 28 تیر ماه 1401 و پس از سفر رجب طیب اردوغان و ولادیمیر پوتین (رؤسای جمهور دو کشور جمهوری ترکیه و فدراسیون روسیه)، هفتمین نشست سران کشورهای ضامن روند آستانه، برگزار شد و هشتمین نشست سران این کشورها در آینده و در کشور روسیه برگزار خواهد شد.

در حال حاضر، ایران و روسیه تحت تحریم کشورهای دیگر بوده و از طرفی، ایران و ترکیه گرفتار نرخ تورم بالایی هستند. محور اجلاس کشورهای ضامن روند آستانه، برگرداندن صلح و ثبات به کشور جنگ زده سوریه است. در عین حال، در حاشیه سفر اخیر مقامات ارشد ترکیه و روسیه به ایران، بر تقویت روابط اقتصادی و صنعتی ایران با این دو کشور هم تاکید شد.

در گفتگوی اختصاصی « صفحه اقتصاد » با مهندس حمیدرضا صالحی (فعال اقتصادی و نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران )، آثار و دستاوردهای اقتصادی سفر رؤسای جمهور روسیه و ترکیه به ایران و شرایط و عوامل تقویت روابط اقتصادی این کشورها، بررسی شده است.

*****

*در روزهای 27 و 28 تیر 1401، سفر رؤسای جمهوری روسیه و ترکیه به ایران انجام شد و هفتمین اجلاس نشست سران کشورهای ضامن روند آستانه برگزار شد که سازوکار ایجاد شده برای برقراری صلح در سوریه است. با این حال، در حاشیه این اجلاس، در مورد توسعه همکاری های دو جانبه ایران با روسیه و ترکیه، توافقاتی به عمل آمد.

از طرفی، آمارهای سال های اخیر در مورد صادرات و واردات ایران با کشورهای ترکیه و روسیه وجود دارد. جنابعالی به عنوان نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، وضعیت تجارت ایران و دو کشور ترکیه و روسیه را چگونه تحلیل می کنید؟

-ما باید اول به طور مستقل وضعیت اقتصادی هر کشور را ارزیابی کنیم و ببینیم پتانسیل هر کشور در تجارت بین الملل چقدر بوده و چه جایگاهی دارد. بعد هم می توانیم در رابطه با کشور خودمان تحلیل کنیم که ما از روابط تجاری با این کشورها استفاده کرده ایم یا نه و اگر بخواهیم مقایسه تطبیقی انجام بدهیم، باید در رابطه با اقتصادهای هر سه کشور صحبت کنیم.

در مورد سه کشور ایران، ترکیه و روسیه، باید بگویم ترکیه به خاطر تورم بالا و کاهش ارزش پول این کشور، دارای اقتصاد متلاطمی شده و این وضع، از نظر ثبات اقتصادی می تواند تبعات زیادی داشته باشد. هر چند که ترکیه به دلیل کاهش ارزش لیر به عنوان پول ملی ترکیه، توانسته صادرات خودش را افزایش بدهد.

از این بابت، ترکیه توانایی و قدرت صادرات خودش را به دلیل کاهش ارزش لیر، افزایش داده و درآمدهای خودش از محل صادرات را بیش تر بالا برده است. در حالی که وقتی قدرت ریال ایران پایین آمد، امکان این که میزان صادرات ما بالا برود وجود نداشت چون زیرساخت های صادراتی لازم را نداشتیم.

به هر حال، مشکل تحریم بودن ایران وجود دارد و ما در حوزه بانکی، با دنیا ارتباطات بانکی نداریم و حتی در عراق که کشور دوست و برادر ما هست، حتی نمی توانیم یک حساب بانکی باز کنیم. در حالی که ترک ها با وجود مشکلات مختلفی که داشته اند، در این زمینه موفق تر بوده اند و اقتصادشان موفق تر عمل کرده است. آنها زیرساخت های خوبی را ایجاد کرده و در حوزه های صنعت و خدمات موفقیت های خوبی داشته اند.

در بین این سه کشور، ما از ضعف هایی که در اقتصاد کشور خودمان وجود دارد، آگاه هستیم و می دانیم که ما یک اقتصاد نفتی داریم. ما باید از اقتصاد دولتی به اقتصاد خصوصی گذار کنیم. به هر رو هنوز زیرساخت های لازم در کشور ما ایجاد نشده و هنوز چند نرخی بودن ارز در کشور ما وجود دارد.

البته اقتصاد روسیه، شبیه اقتصاد ایران بوده و این کشور هم اقتصاد نفتی دارد. روسیه از نظر تولید و خودکفایی، متکی به کشورهای دیگر بوده و واردات زیادی دارد. اقتصاد روسیه، یک اقتصاد متوسط و کوچک بوده و اقتصاد بزرگی نیست.

کشوری که قدرت تولید بیش تر، تولید ناخالص داخلی بیش تر و قدرت صادرات بیش تر دارد، موفقیت های بیش تری کسب می کند و از بین ترکیه، روسیه و ایران، کشوری که توانسته از بازارهای دو کشور دیگر به خوبی استفاده کند، ترکیه بوده است.

حضور آقای اردوغان در ایران، بیش تر به دلیل مشکلات اقتصادی ترکیه بوده و ایشان سعی می کند از این قبیل موقعیت ها استفاده کرده و ماهیگیری کند. اردوغان، در حال حاضر اختلافات سیاسی زیادی با احزاب مخالف خودش دارد و از طرفی، مشکلات زیادی در اقتصاد ترکیه به چشم می خورد. بالاخره آقای اردوغان به ایران آمد تا از این فرصت استفاده کرده و ترکیه بتواند بیش از پیش از بازار ایران و روسیه استفاده کند.

*در وضعیت فعلی این سفرها، بعد از سفر بایدن به منطقه خاورمیانه انجام شد و دو رئیس جمهور روسیه و ترکیه در چنین حال و هوایی، به ایران آمدند. محور اصلی نشست سران سه کشور، در مورد سوریه بوده و این که آرامش و امنیت به کشور جنگ زده سوریه برگردد.

در حاشیه این اجلاس، در مورد روابط اقتصادی و همکاری های دوجانبه بحث شده و توافق هایی امضا شده. به طور خاص تفاهم نامه ای بین سازمان سرمایه گذاری ایران و دفتر سرمایه گذاری ترکیه امضا شد و این بحث مطرح شده که روسیه می خواهد در حد 40 میلیارد دلار در بخش نفت و گاز ایران سرمایه گذاری کند. آیا این سفرها، حقیقتاً این قابلیت را دارند که توافق ها و همکاری ها به سرعت اجرایی و تقویت شوند؟

-اولاً اقتصاد در جایی کارکرد پیدا کرده و توسعه پیدا می کند که امنیت وجود داشته باشد. اولین موضوع سوریه، امنیت بوده و اگر این سه کشور در قالب توافق نامه هایی که امضا کرده اند، بستر لازم را برای اجرایی شدن توافقات ایجاد کنند، این توافقات به جای خوبی خواهد رسید.

اگر در مورد سوریه، از نظر ساختاری و تاریخی به موضوع نگاه کنیم، ما باید با ترکیه به توافق برسیم. با این توافق با ترکیه، باید بتوانیم در مورد بازار سوریه همکاری کنیم و یک همکاری بده- بستان داشته باشیم.

اگر ایران و ترکیه از منظر اقتصادی و بازسازی سوریه، به موضوع نگاه کنند به نفع این کشورها و منطقه است. برای مثال، اگر توافق 10 ساله ای بین ایران و ترکیه صورت بگیرد و در زمینه بازسازی سوریه تقسیم کار شود، روابط ما با ترکیه تقویت می شود. حتی این موضوع، باعث بهتر شدن روابط دو کشور می شود، یعنی روابط سیاسی در بستر روابط اقتصادی، بهتر تقویت می شود.

اصولاً توافقات اقتصادی محکم تر بوده و این نوع توافقات باعث می شود ارزش افزوده ایجاد شود و کیک اقتصادی دو کشور بزرگ شود. اگر این نوع توافقات انجام شود و به مرحله اجرا برسد، امنیت و ثبات ایجاد می کنند و در کشور می توانند بر آینده سوریه تاثیر بگذارند.

*قبل از این سفر، ترکیه می خواست با عنوان مبارزه با گروه های تروریستی ترک به شمال سوریه حمله نظامی کند. در اجلاس تهران، مقامات ایران و روسیه بر حفظ امنیت و تمامیت ارضی تاکید کردند ولی مقامات ترکیه بر مبارزه تروریستی در سوریه تاکید کردند و به این شکل اختلاف دیدگاه وجود دارد. در همین وضعیت که اختلاف دیدگاه وجود دارد همگی بر موضوع برقرار شدن امنیت در سوریه تاکید کردند.

پیش از این، هدفگذاری شده بود که میزان تجارت ایران و ترکیه 30 میلیارد دلار در سال شود. در حالی که در سال 1400، ایران در حد 6 میلیارد دلار صادرات غیر نفتی به ترکیه داشته و ترکیه هم 5 میلیارد دلار صادرات به ایران داشته است. در چنین موقعیتی آیا ممکن است روابط ایران و ترکیه استحکام بیش تری پیدا کند؟

-رابطه ترکیه و ایران، به دلایل مختلف از جمله از جنبه تاریخی و مسیر ترانزیتی اروپا، می تواند گسترش پیدا کند. حتی موضوع سوریه می تواند باعث افزایش روابط ایران و ترکیه شود و میزان تبادلات دو کشور ایران و ترکیه بالا برود.

ما مشکل خاصی که با ترکیه داشتیم و گاهی تبادلات دو کشور بر هم می خورد، به خاطر نظام تعرفه ای بود. یک نظام تعرفه ترجیحی بین ترک ها و ایرانی ها تعریف شده بود که در حقیقت یک نظام یک طرفه به نفع ترکیه بود. به همین دلیل، این نظام تعرفه ای باعث نمی شود صادرات ایران به ترکیه افزایش پیدا کند.

در این چارچوب، ترک ها عمدتاً می توانستند مواد اولیه از ایران وارد کنند و در مقابل، محصولات نهایی بیش تری از ترکیه به ایران صادر شود. به طور کلی، نظام تعرفه ای به طور یک طرفه تهیه شده بود و باعث می شد محصولات ما به ترکیه نرود.

ما این مشکل را داشته ایم و امیدواریم در این سفر در این زمینه بحث شده باشد یا در سفرهای آتی در این زمینه بحث شود و این مشکل حل شود. چرا که ما در صادرات برخی کالاها مزیت داریم و اگر تعرفه گمرکی آن متناسب شود، صادرات این نوع کالاها به ترکیه افزایش پیدا می کند.

برای مثال، قیمت یک تُن سیمان در ترکیه 80 دلار بوده و قیمت سیمان ما در مرز ترکیه در حد 40 دلار تا 50 دلار است. اگر ترکیه 40 دلار تعرفه گمرکی برای سیمان صادراتی ایران تعیین کند، قیمت سیمان ایران در بازار ترکیه به همان حد 80 دلار می رسد.

به دلیل این که تعرفه گمرکی بین دو کشور، بدون حضور بخش خصوصی ایران تعیین شده بود، این تعرفه حالت نامتعادلی دارد و ترک ها دست پیش گرفته اند. من تا الان اخباری در مورد اصلاح این تعرفه های گمرکی نشنیده ام و قاعدتاً این تعرفه های گمرکی باید اصلاح شود.

*در اجلاس تهران، این بحث مطرح شده که قرارداد 25 ساله صادرات گاز ایران به ترکیه تمدید شود و میزان صادرات گاز ایران به ترکیه افزایش پیدا کند. آیا ممکن است مقدار صادرات گاز ایران افزایش پیدا کند و اگر این قرارداد تمدید شود چه اهمیتی دارد؟

-امروزه معادلات گازی در منطقه عوض شده است. اساساً ترک ها اولین بار از روسیه گاز وارد کردند و منبع اصلی تامین گاز ترکیه، روسیه بوده. در سال 1380 شمسی، یعنی در زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی، ترک ها علاقه مند بودند که با ایران قرارداد گازی ببندند.

این قرارداد گازی بین ترکیه و ایران امضاء شد و قرار شد سالیانه 10 میلیارد متر مکعب گاز ایران به ترکیه صادر شود. البته قیمت گاز صادراتی ایران نسبتاً بالا برود و برای ما خوب بود. چون فرمول قیمت آن وابسته به قیمت نفت بود و قیمت گاز صادراتی بین 20 تا 30 سنت به ازای هر متر مکعب بود و قیمت جذابی هم بود.

البته مدت قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه 25 ساله بوده و صادرات گاز ایران به ترکیه از سال 1380 شروع شد. در این مدت که قرارداد در حال اجرا بود، مقامات ترکیه زرنگی می کردند و هر اتفاقی که در مورد خط لوله گاز رخ می داد یا گروه های تروریستی، این خط لوله را منفجر می کردند، ترکیه علیه ایران شکایت کرده و به دادگاه های بین المللی مراجعه می کرد. ترک ها در این زمینه موفق تر بوده و از ایران جریمه می گرفتند.

قبل از این که اتفاقات اوکراین پیش بیاید، جنگ قره باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان رخ داد. در زمان جنگ، قرار شد خطوط انرژی ترکیه به خطوط انرژی جمهوری آذربایجان وصل شود. در عمل، ترک ها و جمهوری آذربایجان یک رابطه دیرینه دارند و در همان زمان، ترکیه خط لوله خودش را خط لوله جمهوری آذربایجان متصل کرد.

از طرف دیگر، در روزهای اخیر، خانم فون در لاین، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا، به جمهوری آذربایجان سفر کرد و دو طرف قصد دارند میزان واردات گاز اتحادیه اروپا از جمهوری آذربایجان دو برابر شود و گاز وارداتی از جمهوری آذربایجان، جایگزین گاز روسیه شود.

در حالی که جمهوری آذربایجان، منابع گازی ندارد. یک سوال این است که جمهوری آذربایجان می خواهد از کجا این گاز اضافه را تامین کند. اتفاقاً در آذر 1400، یک اجلاس سه جانبه در ترکمنستان با حضور مقامات ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان برگزار شد و ایران تعهد داد که گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان را سوآپ کند.

ما در عمل، برای بازیگران آینده گاز در منطقه یک پل می شویم و به نفع آنها عمل می کنیم تا آنها گازشان را به اتحادیه اروپا بفروشند. در حقیقت، به جای این که ما کشور تامین گاز برای اتحادیه اروپا شویم و بازیگر گازی شویم، جمهوری آذربایجان و ترکیه، با همدیگر همدستی می کنند.

جمهوری آذربایجان و ترکیه، با همکاری با یکدیگر، شبکه های گازی خودشان را کامل می کنند و می خواهند گاز ترکمنستان را از طریق ایران به اتحادیه اروپا صادر کنند. از طرفی، ترکیه به ایران می گوید قرارداد 25 ساله گاز را تمدید کنیم.

*در مورد تمدید قرارداد گاز چه نظری دارید؟

-الان قیمت گاز در دنیا به 60 سنت به ازای هر متر مکعب گاز رسیده و اگر قرارداد 25 ساله ایران و ترکیه با همان قیمت 20 تا 30 سنت تمدید شود، ترکیه بعد از روسیه بازیگر اصلی می شود و ایران نمی تواند بازیگر گاز شود.

در همان سال 1400 که قرارداد سه جانبه سوآپ بین ترکمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان امضاء شد، من در یک مصاحبه گفتم که این قرارداد به نفع ایران نیست و به نفع جمهوری آذربایجان است. در نهایت، گاز ترکمنستان به نام جمهوری آذربایجان و ترکیه به اتحادیه اروپا صادر می شود.

در ماه های قبل و پیش از وقوع جنگ اوکراین، ترک ها نمی خواستند قرارداد 25 ساله صادرات گاز به ترکیه را تمدید کنند و می گفتند قیمت آن گران است.

*الان واقعاً ترکیه مایل است که قرارداد 25 ساله صادرات گاز ایران تمدید شود؟

-قطعاً الان ترکیه علاقه مند است که این قرارداد تمدید شود ولی من اعتقاد دارم که ایران باید صادر کننده گاز به اتحادیه اروپا باشد. در حال حاضر، کشورهای دنیا، گاز طبیعی احتیاج دارند و روسیه هم به عنوان صادر کننده بزرگ گاز، درگیر جنگ اوکراین است.

در این حالت، ایران باید بتواند گاز خودش را به اتحادیه اروپا بفروشد و خودش به بازیگر تبدیل شود. در صورت صادرات گاز ایران به اتحادیه اروپا، دیپلماسی انرژی معنا پیدا می کند. در حالی که اگر ما به ترکیه گاز صادر کنیم، ترکیه به بازیگر تبدیل می شود و ایران نمی تواند بازیگر باشد.

حمیدرضا صالحی نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران

*بین ایران و روسیه تفاهم شده که روسیه 40 میلیارد دلار در بخش نفت و گاز ایران سرمایه گذاری کند. در سال 1400، ایران فقط حدود 600 میلیون دلار به روسیه صادرات داشت و روسیه در همین مدت در حد 1.5 میلیارد دلار به ایران صادرات داشته است.

این بحث ها مطرح است که میزان تجارت ایران و روسیه در فاز اول به 10 میلیارد دلار برسد و در فاز دوم به 20 میلیارد دلار. آیا زمینه همکاری ایران با روسیه فراهم بوده و امکان گسترش تجارت ایران و روسیه وجود دارد.

-عمده ترین تجارتی که ما با روسیه در حوزه واردات داریم مربوط به نهاده های دامی، غلات و گندم بوده است. ما نیز در حوزه محصولات کشاورزی، به روسیه صادرات داشته ایم. البته در حوزه صادرات به روسیه، یک مدت به خاطر نبود کانتینرهای یخچالدار، به مشکل برخورد کردیم. به هر حال، روسیه یک کشور وارد کننده بوده و این وضع، می تواند فرصت خوبی برای ایران باشد.

*در بخش گاز ایران و افزایش تولید گاز طبیعی کشور ما، آیا روسیه می تواند سرمایه گذاری کند؟

-سرمایه گذاری های روسیه در ایران، مورد رضایت ایرانی ها نبوده است. ما تجربه ساخت نیروگاه های حرارتی 1400 مگاواتی سیریک در استان هرمزگان را داریم که هزینه ساخت آن دو و نیم برابر قیمت رایج در جهان بوده و ساخت آن توسط روسیه، برای ما گران تمام شد.

البته قرارداد آن، بر مبنای ای پی سی یعنی مهندسی، تامین تجهیزات و ساخت (یک نوع قرارداد پیمانکاری/EPC) بود و سرمایه گذاری نبوده است. نیروگاه اتمی بوشهر هم که توسط روسیه ساخته شد، ساخت آن حدود 6 تا 7 میلیارد دلار هزینه داشت که رقم سنگینی بوده است.

به هر حال، امکان 40 میلیارد دلار سرمایه گذاری توسط روسیه در ایران وجود دارد ولی به شرط این که همکاری دو کشور مثل سال های گذشته نباشد و روسیه واقعاً در ایران سرمایه گذاری کند و سرمایه به ایران بیاورد و این طور نباشد که روسیه بخواهد با پول ایران برای احداث پروژه ها استفاده کند.

ما تا الان هیچ مورد سرمایه گذاری از روس ها در ایران نداشته ایم و همه پروژه ها به صورت ای پی سی بوده است. در مورد نیروگاه اتمی بوشهر و نیروگاه سیریک که قرارداد آن بسته شده، این طور بوده و همین طور در مورد نیروگاه رامین اهواز و نیروگاه نکا.

اگر روسیه بخواهد 40 میلیارد دلار در ایران سرمایه گذاری کند و واقعاً پول و تکنولوژی بیاورند خوب است. به دلیل این که صنعت نفت و گاز ایران، رشد و ارتقا پیدا می کند، و این رشد و ارتقا، قابل دفاع است. ما الان یک مقدار مشکل کمبود سرمایه گذاری داریم و خیلی از چاه های نفت ما به سرمایه گذاری نیاز دارند. همچنین خیلی از میادین گاز ما، نیاز به سرمایه گذاری دارند.

اگر روس ها سرمایه گذاری کنند و تکنولوژی به ایران بیاورند خوب است. در مجموع هر کشوری به ایران سرمایه بیاورد خوب است و فرق نمی کند چه روسیه باشد و چه آمریکا. به هر حال، ما نیاز به سرمایه گذاری به معنای واقعی داریم.

در مجموع در مورد ترکیه هم می توانم بگویم که ترکیه، منابع گاز ندارد ولی در حال تبدیل شدن به بازیگر گاز است. در حالی که ما که دومین منبع گاز دنیا را داریم، اما بازیگر گاز نیستیم و اگر به نحو مطلوب عمل کنیم، می توانیم در سطح منطقه و سطح بین المللی، بازیگر عرصه گاز طبیعی شویم.