همه ماجراهای دومین دوره قرعه کشی «سامانه یکپارچه تخصیص خودرو»!

صفحه اقتصاد - اولین دوره قرعه کشی فروش خودرو در چارچوب سامانه یکپارچه تخصیص خودرو در خرداد 1401 برگزار شد و دومین دوره قرعه کشی این سامانه هم، در روز شنبه اول مرداد 1401 برگزار شد و قرار بر این بود که نتایج آن در روز یک شنبه 2 مرداد ماه جاری اعلام شود. تا عصر روز دوشنبه 3 مرداد 1401 (زمان تنظیم این گفت و گو) و به دلیل اختلال فنی، نتایج قرعه کشی اعلام نشده.

با توجه به اختلالات متعددی که در هر دو دوره قرعه کشی سامانه یکپارچه تخصیص خودرو به وجود آمد و شائبه های زیادی را در مورد امنیت و سلامت این سامانه ایجاد کرد، « صفحه اقتصاد » با بابک صدرایی (کارشناس صنعت خودرو) گفتگوی اختصاصی انجام داده و آثار و پیامدهای قرعه کشی خودرو و آثار مخرب اختلالات ایجاد شده در این سامانه را به بحث گذاشته است.

*****

*در ماه های اخیر، قرعه کشی فروش خودرو که توسط شرکت های بزرگ خودرو سازی برگزار می شد با دستور وزارت صنعت و معدن، متوقف شد و تا الان دو دوره قرعه کشی فروش توسط وزارت صنعت و معدن برگزار شده.

با توجه به این که دومین دوره قرعه کشی خودرو در روزهای اخیر برگزار شده، ارزیابی جنابعالی از این قرعه کشی های جدید و در چارچوب سامانه یکپارچه تخصیص خودرو چگونه است؟

-در ارتباط با قرعه کشی خودرو، اول به اصول کلی می پردازم و بعد وارد جزئیات موضوع می شوم. بالاخره همه دولت ها، تلاش می کنند که با راهکارهایی قیمت خودرو در بازار آزاد پایین بیاید، یعنی اختلاف قیمت کارخانه و بازار را کم کنند.

در سال های اخیر، قرعه کشی خودرو، نشان داد که این روش نه تنها نتوانست این هدف را محقق کند، بلکه در خیلی موارد فاصله قیمت ها را افزایش داد. یک بحث که وجود دارد این است که در قرعه کشی ها، افرادی زیادی انتخاب نشدند و روش قرعه کشی با چالش هایی رو به رو شد.

همین موضوع، باعث می شود کسانی که نیاز به خرید خودرو دارند به ناچار به سمت بازار آزاد خودرو یا بازار سیاه بروند. وقتی نتایج قرعه کشی ها اعلام می شود دو مرتبه می بینیم، قیمت ها یک مقدار توسط دلال ها افزایش پیدا می کند.

الان بازار به جایی رسیده که دیگر کِشش افزایش قیمت وجود ندارد و واقعاً کشش اقتصادی هم وجود ندارد که قیمت ها بخواهد به شدت بالا برود. در نتیجه، بازار با همان روال قبلی خودش جلو می رود، یا یک نوسان چند درصدی در مورد خودروهایی که عرضه و تقاضای آنها به هم می خورد، رخ می دهد. برخی خودروهای ناقص، تجاری سازی شده و تحویل مشتریان می شوند. در این حالت، قیمت این خودروها در بازار آزاد کاهش پیدا می کند ولی برای برخی خودروها، این طور نیست.

هنوز تقاضای زیادی برای برخی خودروها وجود دارد و عرضه ای انجام نمی شود. بعد از این قرعه کشی ها، باز قیمت این ماشین ها در بازار آزاد یک مقدار افزایش پیدا می کند، اما در مجموع بازار به یک نقطه سر به سر رسیده و کِشش افزایش قیمت در بازار وجود ندارد.

وقتی بازار خودرو به نقطه خاصی می رسد، دیگر تحولات تاثیرگذار نیست و نمی تواند دست دلال ها را باز بگذارد تا مثلاً قیمت پژو 207 با قیمت 550 میلیون تومان را به 700 میلیون تومان افزایش بدهند. قیمت این ماشین در بازار آزاد، ممکن است در محدوده 550 تا 600 میلیون تومان، بازی کند و یک دفعه 520 میلیون تومان شود یا 620 میلیون تومان شود ولی در یک محدوده کوچک، این بازی قیمت می تواند اتفاق بیفتد.

من می خواهم بگویم در عمل این طرح، ممکن است در کوتاه مدت، نتایج مُسکن وار و خیلی جزئی داشته باشد ولی در بلند مدت، طرح قرعه کشی تاثیری ندارد. چرا که نمی توان مسائل بازار و مسائل اقتصادی را با محدودیت ایجاد کردن و آن هم در این عصر و دوره، کنترل کرد.

واقعیت این است که دولت می خواهد این معضل را برطرف کند و این سد و مانع را بشکند، اما این راهکار، راهکاری نیست که در دراز مدت، نتیجه بدهد. بازار یک اصل عرضه و تقاضا دارد و هر وقت نسبت عرضه و تقاضا با همدیگر برابر شود، این مساله حل می شود و بازار سیاه محدود شده و دست سوء استفاده و دلال کوتاه می شود.

سامانه یکپارچه تخصیص خودرو

*شما اعتقاد دارید که روش قرعه کشی، خاصیت مسکن وار داشته و تاثیر جزئی دارد. به نظر شما، اثرات مثبت برگزاری قرعه کشی خودرو در کوتاه مدت، شامل چه مواردی است؟

-وقتی که از روش قرعه کشی استفاده می شود، شاید دولت یا طراحان این قضیه یا هر جایی که برای این قضیه تصمیم سازی می کند، بگوید ما نیاز موجود را محدود می کنیم و بعد از محدود کردن نیاز، می توانیم قیمت را کنترل کنیم.

در این زمینه، من باز یک اصل خیلی بدیهی و ساده را بیان می کنم و می گویم در بازار اصل عرضه و تقاضا، وجود دارد. با این فکر، تقاضا را محدود می کنند که تقاضا به میزان عرضه نزدیک شود و بعد هم بشود قیمت ها را مهار کرد.

در کوتاه مدت و در مدت یک ماه یا دو ماه، ممکن است ما بتوانیم این نیاز را محدود کنیم، اما این نیاز، نیاز واقعی جامعه بوده و باید این نیاز دیده شود و برآورده شود. یک فرد که به خودرو نیاز دارد، می خواهد خودرو تامین کند. اگر در سامانه خودرو برنده نشود، در این حالت برای تامین خودرو، مجبور است سراغ بازار آزاد یا بازار سیاه برود و آن را از بازار آزاد تامین کند.

برای مثال، در این دوره، تعداد 6 میلیون نفر در قرعه کشی سامانه یکپارچه تخصیص خودرو شرکت کرده اند. سوال این است که آیا ما واقعا 6 میلیون خودرو نیاز داریم؟ جواب این است که خیر. ما در بهترین حالت و در بهترین شرایط اقتصادی کشور، سالیانه 2 میلیون خودرو نیاز داریم.

*حدود 20 میلیون خودروی فرسوده در کشور داریم و در حال تردد هستند. آیا این تعداد خودروی فرسوده را در نظر نمی گیرید؟

-درست است که تعداد زیادی خودروی فرسوده در کشور داریم ولی با توجه به وضعیت فعلی اقتصادی کشور، کسانی که خودروی فرسوده دارند، توان تعویض خودروی فرسوده با یک خودروی صفر کیلومتر با حداقل قیمت 200 تا 250 میلیون تومان را ندارند.

بحث اصلی، بحث خودروی فرسوده نبوده و بحث اصلی این است که چون شرایط اقتصادی، ناپایدار است، مردم هر سرمایه و اندوخته ای که دارند به بازار خودرو می آورند. چون راحت ترین کار و بهترین بازار را خرید خودرو و بازار خودرو می دانند. چرا که بازار سکه و طلا، بحث های سیاسی دارد و بحث های مربوطه دیگر را دارد. چون ممکن است دولت اجازه ندهد که مردم وارد این نوع بازارها شوند.

دولت هم حق دارد و به خاطر برخی کنترل های اقتصادی، محدودیت هایی در این نوع بازارها ایجاد می کند. در بخش مسکن هم، همه مردم نمی توانند سرمایه گذاری کنند. پس امن ترین بازاری که وجود دارد بازار خودرو بوده و افراد، یک پولی در اختیار دارند و مثلا 200 میلیون دارند و در قرعه کشی ایران خودرو شرکت می کنند.

حتی من بعضی افراد را دیده ام که به قرعه کشی خودرو، به عنوان فان نگاه می کنند. این نوع افراد می گویند حالا برویم در قرعه کشی شرکت کنیم و ببینیم برنده می شویم یا برنده نمی شویم و ببینیم قرعه کشی چگونه است.

بالاخره مشخص است که در یک قرعه کشی که انجام می شود واقعاً 6 میلیون تقاضای واقعی برای خرید خودرو وجود ندارد. در یکی از کشورها که شاخص های اقتصادی آن، از ایران بالاتر است، تعداد 6 میلیون تقاضا در سال ندارد.

*بعضی افراد در مرحله اول قرعه کشی سامانه یکپارچه تخصیص خودرو شرکت کرده و اتفاقاً انتخاب شده بودند. با این حال، همین افراد می گفتند نتوانسته اند مقدار پول اعلام شده را به حساب شرکت خودروساز مربوطه واریز کنند.

بر اساس ضوابط قرعه کشی این سامانه، این نوع افراد حق حضور در 2 دوره قرعه کشی بعدی را ندارند. از کل آن چند میلیون نفر ثبت نام کننده، این نوع افراد هم شرکت کرده و از شرکت دوباره در قرعه کشی موقتا ممنوع می شوند.

-این افراد، کسانی هستند که به دلایلی خاصی به خودرو نیاز دارند. اگر ما یک کالا را حتی برای سرمایه گذاری خریداری کنیم، این یعنی این که یک نوع نیاز وجود دارد. در یک شرایط اقتصادی نرمال و قبل از شروع تحریم ها در سال 1397 یعنی در همان سال های 1395 و 1396 که اوضاع کشور عادی تر بود، سالیانه در حد یک میلیون و 400 هزار تا یک میلیون و 500 هزار خودرو تولید می شد.

در آن مدت، نه تنها قرعه کشی انجام نمی شد بلکه، نوبت طولانی مدت هم وجود نداشت. به همه متقاضیان خودرو، ماشین صفر کیلومتر و جدید می رسید. در صورتی که الان شاخص های اقتصادی ما، نسبت به سال های قبل، بهتر نشده و حتی شاخص های اقتصادی ما، پایین تر آمده اند.

*در سال های اخیر، در حد 50 درصد تولید سالیانه خودرو نسبت به سال 1395 کاهش پیدا کرده است.

-درست است ولی فرض کنیم الان در بهترین حالت، همان یک و نیم میلیون خودرو را داشته باشیم. پس اتفاقی که می افتد این است که یک بازار کاذب و راکد ایجاد می شود و مردم سرمایه خودشان را وارد بازار خودرو می کنند.

واقعاً خیلی جذاب است که یک فرد، یک خودرو با قیمت 150 میلیون تومان از کارخانه بخرد ولی آن را در بازار با قیمت 300 میلیون تومان بفروشد. این وضع، مردم را تشویق می کند که خرید خودرو، بهترین راه برای سرمایه گذاری است.

من آدم های زیادی را می شناسم که در قرعه کشی برنده شده اند. یکی از همین افراد می گفت که در قرعه کشی انتخاب شده و آن ماشین را در بازار فروخته بود. سود او در این فروش، به اندازه یک سال حقوق کارمندی او بود. بنابراین، خرید خودرو از طریق قرعه کشی، یک جذابیت عمومی ایجاد می کند.

افراد مختلف با این که می دانند که احتمال برنده شدن در قرعه کشی، خیلی ضعیف است ولی همه در قرعه کشی شرکت می کنند. این افراد حتی اگر لازم باشد فرش زیر پای خودشان را می فروشند یا طلای همسرشان را می فروشند و بعد از برنده شدن در قرعه کشی و فروش آن خودرو، مشابه آن و حتی بهتر از آن را می خرند.

این جو اجتماعی به خاطر قرعه کشی ایجاد شده و من فکر می کنم دولت چاره ای ندارد. چرا که با قرعه کشی، مساله تقاضای بازار خودرو حل نمی شود. ما حتی با برگزاری قرعه کشی، به نوعی تقاضا را افزایش می دهیم.

سامانه یکپارچه تخصیص خودرو

*محدودیت هایی که برای شرکت در سامانه یکپارچه تخصیص خودرو اعلام شده، تقریباً همان محدودیت هایی است که در زمان قرعه کشی توسط شرکت های ایران خودرو و سایپا وجود داشت. آیا محدودیت اساسی جدیدی در چارچوب این سامانه اضافه شده که تقاضا را محدود کند؟

-من فکر می کنم تغییر اساسی جدیدی ایجاد نشده است. به عنوان یک پارامتر می خواهم این قضیه را مطرح کنم و جا دارد در خصوص این نوع موارد تحلیل انجام شود. برای مثال، در مورد خرید پژو پارس 2 میلیون تقاضا وجود داشته و این تعداد متقاضی برای خرید این خودرو ثبت نام کرده اند.

وقتی که یک اختلاف چشمگیر بین قیمت کارخانه و قیمت بازار به وجود می آید که دلال در آن نقش دارد، همین موضوع از نظر روانی تاثیر می گذارد. در حوزه روان شناسی بازار، این موضوع را مطرح می کنم که وقتی در قرعه کشی خودرو، محدودیت گذاشته می شود، خودرو به یک کالای غیر قابل دسترس برای مردم تبدیل می شود.

در حالتی که خودرو یک کالای غیر قابل دسترس شمرده می شود ناخودآگاه، دلال ها روی موج سوار می شوند. دلال به فرد متقاضی می گوید که شانس برنده شدن تو در قرعه کشی سامانه، یک در 10 هزار است پس بیا همین الان از بازار آزاد بخر وگرنه گرانتر هم می شود.

اگر دقت کرده باشید بعد از این که نتایج قرعه کشی خودرو اعلام می شود، قیمت ها یک مقدار بالا می رود. بنابراین قرعه کشی، این نوع پیامدها را به دنبال دارد. روش قرعه کشی نمی تواند در دراز مدت، راه حل موثری باشد. البته من فکر می کنم شاید دولت راه حل دیگری هم ندارد.

به هر حال، دولت از یک دیدگاه به این موضوع نگاه می کند که شاید ما به عنوان کارشناس صنعت خودرو، آمار و اطلاعات در اختیار دولت را نداشته باشیم و حتماً پشت تصمیم دولت، یک منطق وجود دارد.

*وزیر صنعت و معدن می گوید میزان تولید خودرو را افزایش می دهیم و واردات خودرو هم انجام می شود در نتیجه به تقاضای سالیانه یک و نیم میلیونی پاسخ داده می شود.

-در بهترین حالت، اگر واردات هم انجام شود و ماشین اقتصادی هم وارد شود، بیش از 100 هزار ماشین در یک سال وارد نمی شود. فرضاً ما راجع به خرید پژو پارس صحبت می کنیم که قیمت آن در بازار آزاد 300 میلیون تومان بوده و قیمت کارخانه ای آن 200 میلیون تومان است.

سوال این است که چه ماشین وارداتی می خواهد تقاضای این پژو پارس را پاسخ بدهد؟ اتفاقاً واردات خودرو نمی تواند تقاضای ما را جواب بدهد. چرا که عمده تقاضا روی ماشین های 200 تا 300 میلیون تومان است. امکان ندارد که ما ارزان ترین ماشین های دنیا را وارد کنیم و با قیمت 200 تا 300 میلیون تومان در بازار فروخته شوند.

اصولاً قرعه کشی خودرو، خودش از نظر روان شناسی، سیگنال ها و پیغام هایی به بازار می دهد و خودرو را برای مردم عادی جامعه، غیر قابل دسترس می کند. در نتیجه، قرعه کشی خودرو، بازار آزاد یا بازار سیاه را در طولانی مدت بیش تر تشویق می کند و بیش تر به بازار آزاد یا بازار سیاه رونق می دهد.

در مورد افزایش تولید داخلی باید بگویم که آقای خطیبی، مدیر عامل ایران خودرو اعلام کرد که تولید کامل ایران خودرو 53 درصد افزایش پیدا کرده است. این موضوع توسط مدیر عامل این شرکت مطرح شده ولی اینقدر کاهش تولید داشته ایم و اینقدر تقاضای انباشته شده داریم که زمان می برد تا افزایش تولید، نتایج خودش را نشان بدهد.

ما بازاری داریم که سال ها با خلاء زیاد رو به رو بوده است. وقتی نیاز انباشته شده در بازار وجود داشته باشد با واردات و افزایش تولید خودرو، به تقاضای موجود پاسخ داده نمی شود.

الان هم چند سال طول می کشد تا این خلاء پُر شود. برای مثال، ایران خودرو و سایپا افزایش تولید داده اند، اما این وضع به این معنی نیست که تا افزایش تولید داده می شود به تقاضا پاسخ داده می شود. یک بخش از تقاضا، تقاضای انباشته شده در بازار است و زمان می برد تا خلاء این تقاضای انباشته شده، پُر شده و سیراب شود.

*چه در اولین دوره و چه در دومین دوره قرعه کشی سامانه یکپارچه تخصیص خودرو، اختلالات زیادی ایجاد شود. الان هم که دوره دوم قرعه کشی انجام شده قرار بود نتایج قرعه کشی در ساعت 17 روز یک شنبه 2 مرداد 1401 اعلام شود. فعلاً این سامانه دچار اختلال شده و معلوم نیست چه زمانی نتایج قرعه کشی اعلام شود.

در همین حال و هوا، برخی افراد در فضای مجازی آگهی زده بودند که برای حل مشکلات ثبت نام متقاضیان یک میلیون تومان پول دریافت می کنند تا مشکلات ثبت نام را برطرف کنند. بعضی افراد، قول های بزرگی داده و گفته بودند در برابر برنده شدن قطعی در قرعه کشی، در حد 50 میلیون تومان پول می گیرند.

به نظر شما، چرا در چنین وضعی، این نوع اتفاقات هم می افتد و برخی افراد در زمان وقوع این اختلالات، به فکر کسب درآمد می افتند؟

-در اقتصادهایی که عرضه و تقاضا با هم برابر نیست و نیازهای کاذب یک دفعه شدیداً اوج می گیرد، برخی افراد موج سوار هم پیدا می شوند، یعنی فسادهای خارج از سیستم شکل می گیرد. البته دیوار بی اعتمادی ها در همه زمینه ها در جامعه شکل گرفته و من فکر می کنم افراد نیازمند و ساده، جذب این نوع افراد می شوند که آگهی می زنند.

بحث این سامانه، پیچیده تر از این حرف ها بوده و یک بحث دولتی است. با این حال، وقتی که سیستم دقیقی تعریف نشده باشد، سیستم ما آینده نگری نداشته باشد و باگ های موجود پیدا نشود، این باگ ها عاملی برای سوء استفاده کنندگان و دلال ها می شود که به هر شکل مردم را سرکیسه کنند.

من امیدوارم دولت، دست اندرکاران مربوطه و دستگاه قضایی، این نوع افراد را شناسایی کنند و جریمه های سنگینی برای آنها در نظر بگیرند. مجازات این افراد، درس عبرت می شود و در آینده، چنین افرادی از نیاز قشر زحمتکشی که می خواهند خودرو بخرند، به این شکل سوء استفاده نخواهند کرد.

بابک صدرایی کارشناس صنعت خودرو

*در زمان برگزاری اولین دوره قرعه کشی سامانه یکپارچه تخصیص خودرو، سازمان بازرسی کل کشور به خاطر اختلالات ایجاد شده در این سامانه، به وزارت صنعت و معدن تذکر داد. درهمین اوایل مرداد 1401، آقای امید قالیباف سخنگوی وزارت صنعت و معدن، اعلام کرده که سامانه یکپارچه تخصیص خودرو دچار اختلال فنی شده.

همچنین آقای نیازی، معاون هماهنگی و کسب و کار وزارت صنعت و معدن، در زمان برگزاری اولین دوره قرعه کشی سامانه یکپارچه، به آقای منطقی، معاون صنایع حمل و نقل این وزارتخانه نامه نوشت که این سامانه امنیت ندارد. به نظر شما این اختلالی که ایجاد می شود چه تاثیری در بازار خودرو دارد؟

-به دلیل این که دستگاه قضایی در کشور ما مستقل است و به این نوع پرونده ها رسیدگی می کنند بهتر می توانند اختلالات این سامانه را بررسی کنند. تنها چیزی که من به عنوان یک کارشناس می توانم بگویم این است که هر چقدر این نوع اتفاقات، بیش تر رخ بدهد، اعتماد عمومی مردم نسبت به سیستم سلب می شود.

وقتی که اعتماد عمومی مردم نسبت به وزارت صنعت و معدن و دولت سلب شود، دلال ها و سوء استفاده کنندگان، دست دلال ها در بازار بیش تر باز خواهد می شود. من اساساً با برگزاری قرعه کشی مخالف هستیم ولی اگر دولت برگزاری قرعه کشی را با توجه به اطلاعاتی که دارد به مصلحت می داند و می خواهد آن را ادامه بدهد باید باگ های این سیستم را هر چه زودتر برطرف کند تا اعتماد عمومی مردم برگردد.

بالاخره مردم امروزه نسبت به این نوع مسائل حساس هستند. هر اتفاقی که رخ می دهد متاسفانه مردم به بدترین شکل ممکن، این اتفاقات را تفسیر می کنند. وقتی که دولت می خواهد قرعه کشی را برگزار کند، باید یک مقدار با تأمل بیش تر عمل کند و باگ ها و ضعف های سیستم را برطرف کند.

الان چندین دوره هست که قرعه کشی خودرو برگزار می شود و با باگ ها و ضعف های سیستم قرعه کشی آشنایی دارند. در زمان قرعه کشی باید به نحوی عمل شود که اعتماد عمومی خدشه دار نشود. مهم ترین سرمایه هر دولت، هر ملت و هر سازمان و نهاد، سرمایه و اعتماد عمومی مردم است.