یادداشت اختصاصی از جواد نبوتی

پدافند غیرعامل و مدیریت رسانه ها در بحران ها

پدافند غیرعامل به معنای کاهش آسیب‌پذیری در هنگام بحران، بدون استفاده از اقدامات نظامی و صرفاً با بهره‌گیری از فعالیت‌های غیرنظامی، فنی است.

پدافند غیرعامل به معنای کاهش آسیب‌پذیری در هنگام بحران، بدون استفاده از اقدامات نظامی و صرفاً با بهره‌گیری از فعالیت‌های غیرنظامی است.

به طور کلی می‏ توان گفت، موضوع پدافند غیرعامل قدمتی به اندازه‏ ی تاریخ زندگی بشر دارد. انسان‏ های اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین برای کاستن از نگرانی‏ ها به غارها، بالای درختان و دیگر مأمن‏ های طبیعی پناه می‏ بردند. با شکل‏ گیری تمدن‏ های اولیه در جهان که با وقوع جنگ همراه بود، انسان ‏ها اصول اولیه‏ ی پدافند غیرعامل را به صورت جوشن و سپر برای حفاظت انفرادی و برج، بارو، قلاع محکم و مرتفع برای تأمین امنیت گروهی به صورت گسترده‏ ای رواج دادند. وجود خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازه‏ های مستحکم برای پیشگیری از حملات غافلگیرانه‏ ی دشمن در تمام نقاط جهان امری رایج بود.

ایمنی و امنیت همواره از دغدغه های اصلی انسان محسوب می شده است. لذا آدمی همواره به دنبال یافتن شیوه‏ هایی برای کاهش اثرات عوامل تهدیدکننده‏ ی ایمنی و امنیّت خود بوده است. آسیب پذیری اصولاً میزان خسارت ها و صدمه های ناشی از عوامل و پدیده های بالقوه و بالفعل خسارت زاست. در این زمینه، بشر روش هایی را برای آمادگی در دفاع از خویش، جستجو نموده است.

در جریان هجرت پیامبر عظیم الشأن اسلام نیز خداوند متعال با استفاده از شگردهای اختفاء و فریب که از اصول پدافند غیرعامل است، مانع از دسترسی کفار قریش به ایشان شدند.

در صدر اسلام نیز با تکیه بر این اصول ، غزوه‏ ی احد با اتکا بر ارتفاعات و گماشتن نگهبانان در نقاط نفوذ و غزوه‏ ی خندق با حفر گودال پیرامون مدینه طرح ‏ریزی شد.

استفاده از عوارض طبیعی برای جلوگیری از دسترسی دشمن نیز یکی از اصول همواره مد نظر پدافند غیرعامل است که حضرت علی علیه السلام در نامه‏ ۱۲ نهج البلاغه می‏ فرمایند:

آن‏گاه که در میدان جنگ در مقابل دشمن قرار گرفتید، می‏ باید قرارگاه شما در دامنه‏ ی کوه ‏ها، تپه‏ ها و یا در کنار رودها باشد تا پوشش و حفاظ شما شود و شما را از دشمن نگهبانی کند.

بحران ها در تمامی انواع خود جزء جدايی ناپذير زندگی بشرند و روز به روز بر تنوع و تعدد آنها افزوده می شود.

نقش مطبوعات و رسانه ها در آگاهی، هموار سازی و گسترش بحران ها برجسته است. شبکه های اجتماعی و رسانه ها همانگونه كه در تضعیف پايه های امنیتی موثرند، می توانند در ايجاد و تحکیم آن نیز سهم بسزايی داشته باشند. عصر امروز را عصر سلطه ارتباطات می نامند، بي گمان در مورد همه مسائل جهان، بزرگترين رسالت اطلاع رسانی بر دوش رسانه های جدید به ویژه شبکه های اجتماعی است. امروزه رسانه ها با گسترش مرزهای جغرافیايی، فرهنگی و سیاسی، هويت انسان معاصر را نیز تحت تاثیر قرار داده اند، به طوری كه می توان هويت انسان مدرن را هويت رسانه ای شده نام گذاشت.

افزايش نقش وسايل نوين ارتباط جمعی به ویژه شبکه های اجتماعی در بخش های مختلف زندگی بشری سبب شده است از آنها در تحولات مختلف مورد استفاده شود و نقش نشریات و رسانه ها در هموارسازی و گسترش بحران ها برجسته شود. به بیان ديگر، رسانه ها همان گونه كه در تضعیف پايه های امنیتی موثرند، می توانند در ايجاد و تحکیم آن نیز سهم به سزايی داشته باشند. از اين منظر، مطبوعات در تحکیم وفاق ملّی، چه به لحاظ سخت افزاری و چه به لحاظ نرم افزاری و بالا بردن توان انتخاب جامعه، افزايش مشاركت، رقابت و پويايی شهروندان و ارتقای سطح دانش در برقراری وحدت و يا تمايز و يکپارچگی مدد رسانند، تا وفاق ملّـی و در نهايت، امنیت ملّی پايدار بماند.

رسانه ها نقش انکار ناپذيری در جامعه دارند و يکی از عرصه هايی كه رسانه های جمعی در آن نقش و اهمیت بسیار زياد داشته، نقشی است كه رسانه ها در بحران ها و مديريت بحران ايفا می كنند. جنبه های مثبت و منفی اين نقش بسیار مهم است. نشریات می توانند در زمینه بحران های در حال وقوع، جديدترين اطلاعات را به مردم بدهند و مردم را در جريان آخرين اخبار مربوط به وقايعی كه اتفاق افتاده است، بگذارند.

مطبوعات ما را به درون مناطق بحران زده می برند و ما را از آنچه در آنجا می گذرد، آگاه می سازند. رسانه ها و شبکه های اجتماعی قادرند مردم را به انجام دادن اقدامات مثبت تشويق و يا برعکس موجبات ترس و وحشت بیشتر افکار عمومی را فراهم كنند. در جهان و در دنیای واقعی، حوادث بی شماری در هر لحظه در اطراف ما رخ می دهند. افزايش روز افزون شبکه های خبری ماهواره ای، نشریات و بنگاه های خبری از نقش مهمّ رسانه های جمعی در اطلاع رسانی حکايت دارد.

پدافند غیر عامل به مجموعه اقدامات غیر مسلحانه ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می شود.

به طور کلی پدافند غیر عامل، تمهیداتی است که در زمان صلح صورت می گیرد و امروزه مردم نیازمند خدمات متفاوتی بوده و نیز به دنبال محیطی آرام و قابل سکونت درون شهرها با آسایش می باشند و عمده ترین هدف پدافند غیر عامل، ایمن سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساخت های مورد نیاز مردم است که باید با یک برنامه ریزی و طراحی در توسعه پایدار کشور نهادینه شود و برای اصلاح زیرساخت های فعلی راهکارهایی با مهندسی مجدد لازم است.

پدافند غیر عامل برای ضریب امنیت یک کشور فوق العاده مهم است و همه مسئولان در حوزه کاری خود باید دستور العمل های پدافند غیر عامل را اجرایی کنند.

از پدافند غیرعامل می توان به استتار، اختفا و ایجاد سرپناه برای تاسیسات مهم و استراتژیک اشاره کرد.
در پدافند عامل فقط نیروهای مسلح مسئولیت دارند. در حالی که در پدافند غیرعامل تمام نهادها، نیروها، سازمان ها، صنایع و حتی مردم عادی می توانند نقش مؤثری بر عهده گیرند.