مروری بر مساله بیکاری از نگاه اسلام و قانون

یکی از ارکان زندگی شخصی و اجتماعی افراد مساله کار و اشتغال می باشد. که از ابعاد مختلف دارای اهمیت است به نحوی که این مساله همواره از مهمترین دغدغه های پیش روی افراد و جامعه بوده است تا حدی که شخصیت انسان بر اساس اشتغال او شکل می گیرد و امر اشتغال به نوعی برای فرد هویت ساز است. و همچنین از مهمترین عوامل رشد جامعه نیز به شمار می آید.
اشتغال همواره نیروی محرکه چرخه رشد و توسعه جامعه بوده است لذا هر چه آمار اشتغال در جامعه بالاتر و با کیفیت بهتری باشد، آن جامعه پویاتر، فعال تر و دارای رفاه و آرامش بیشتری خواهد بود.
نگاهی به نام گذاری سال های اخیر توسط رهبر معظم انقلاب نشان می دهد تقریبا در تمام سال های اخیر محور شعارهای مطرح شده توسط ایشان کلیدواژه های تولید و اشتغال و … است که این موضوع نشان دهنده میزان اهمیت این بحث است. چنانکه امسال را نیز سال مهار تورم، رشد تولید نامیده اند. لذا این نوع نام گذاری حکایت از آن دارد که همواره در بحث اشتغال و تولید نیاز به توجه بیشتری داریم و سعی و تلاش بیشتر مسئولین امر را تا رسیدن به حد مطلوب می طلبد. در مقابل، مساله بیکاری از بزرگترین معضلات پیش روی افراد و جامعه است که در این نوشتار سعی داریم به ابعادی از این موضوع اشاره داشته باشیم.
رهبر معظم انقلاب به مناسبت های مختلف و کرارا درباره این موضوع صحبت کرده اند و تذکراتی داده اند مثلا در دیدار اخیرشان (نهم اردیبهشت ماه 1402) درجمع کارگران می فرمایند:

(( بیکاری منشأ فساد است. خیلی از این فسادها بر اثر بیکاری است. ما چند سال قبل از این، سه چهار سال پیش یک حرکتی را با دولت وقت شروع کردیم برای شناخت آسیبهای اجتماعی. بنده حتی خودم در جلسات شرکت میکردم، جلسات چند ساعته برای اینکه راجع به آسیبهای اجتماعی کار بشود، فکر بشود. آنی که من خودم به نتیجه رسیدم این است که بسیاری از این آسیبها ناشی از بیکاری است. اعتیاد مربوط به بیکاری است، فساد مربوط به بیکاری است، دزدی مربوط به بیکاری است. طلاق، انهدام خانواده‌ها مربوط به بیکاری است.
آن دستگاههایی که مسئول تولید کارند بدانند که تولید کار، ایجاد کار، ایجاد اشتغال به معنای واقعی کلمه چقدر برای جامعه مهم
است، سرمایه گذاری کنند.))

مبانی فقهی و دینی اشتغال و دوری گزیدن از بیکاری

خداوند متعال در قرآن کریم می فرمایند:
وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَی
برای انسان، جز حاصل تلاش او نیست(سوره مبارکه نجم، آیه 39)
لذا ممکن است انسان از راه های دیگری هم دارایی کسب نماید لکن سرمایه حقیقی و ارزشمند ، سرمایه ای است که از راه تلاش خودش به دست بیاورد. پس اسلام کار کردن را نه فقط برای کسب روزی که آن را جوهره مرد می داند لهذا افرادی که نیاز مالی ندارند نیز به کار کردن توصیه شده اند و همواره به کار و فعالیت و پرهیز از بیکاری توجه داده شده، کار محترم شمرده شده است و کارگر تکریم شده است تا جایی که پیامبر اکرم(ص) بر دست کارگر بوسه می زنند. پیامبران بزرگ الهی و ائمه معصومین(علیهم السلام) نیز همواره مشغول به کار کشاورزی و چوپانی و … بوده اند. شهید مطهری(ره) در مجموعه آثارش دارد که:
در قرن دوم تاریخ اسلام مردمی پیدا شدند كه افكار منحرفی پیدا كردند. یكی از افكار منحرف آنها این بود كه كار و فعالیت را منافی با تقوا و دیانت می دانستند. این دسته از مردم وقتی كه می دیدند ائمه ی اطهار (علیهم السلام) كار می كنند و زحمت می كشند، زراعت و تجارت می كنند، حفر قنات و یا درختكاری می كنند، این كار را بر آنها عیب می گرفتند.

یك روز، گرمی هوای تابستان شدت كرده بود. آفتاب بر مدینه و باغات و مزارع اطراف مدینه به شدت می تابید. در همین حال یكی از این طبقه اتفاقاً به نواحی بیرون مدینه آمده بود. ناگهان چشمش افتاد به مردی كه معلوم بود در این وقت برای سركشی به مزارع خود بیرون آمده و به واسطه ی خستگی به كمك چند نفر كه از كسان خودش بودند راه می رفت. آن مرد زاهدمسلك با خود اندیشید كه این مرد كیست كه به خاطر مال دنیا در این هوای گرم بیرون آمده است؟ نزدیكتر شد، دید او محمّد بن علی بن الحسین(ع) یعنی امام باقر(ع) است. مرد زاهدمسلك به خیال خود خواست امام(ع) را مورد ملامت قرار دهد. نزدیك آمد و سلام كرد و جواب سلام گرفت. بعد گفت: آیا سزاوار است كسی مثل تو دنبال كار دنیا بیرون رود؟ اگر در همین حالت اجلت فرا رسد جواب خدا را چه می دهی؟
امام(ع) خود را به دیوار تكیه داد و فرمود: اگر در همین حال اجل من برسد خوشوقتم كه در حال عبادت از دنیا رفته ام. من آدمی هستم عیالمند، زندگی و خرج دارم، اگر زحمت نكشم و كار نكنم باید دست حاجت پیش تو و امثال تو دراز كنم. زاهد همینكه این بیان منطقی را شنید گفت: راست گفتی، من خواستم تو را نصیحت كنم اما دانستم من در اشتباهم و تو مرا نیكو نصیحت كردی.
مقام معظم رهبری در بیانات اخیرشان بیکاری را منشاء بسیاری از آسیب های اجتماعی دانستند که ذیلا به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:

رابطه بیکاری و معضل طلاق

یکی از آسیب های اجتماعی امروز جامعه ما مساله طلاق است که متاسفانه طبق آمار در سال های اخیر روند رو به رشدی داشته است.
از بین رفتن کانون خانواده ضمن بر هم زدن تعادل روحی و روانی افراد، جامعه را نیز با مشکلات فراوانی روبرو خواهد کرد. تجربه و تحقیقات نشان داده است که طلاق و فروپاشی خانواده ها نقطه شروع بسیاری از آسیب های اجتماعی نظیر قتل و دزدی و فحشا و عدم تربیت مناسب فرزندان و حتی فرار آن ها از خانه، افزایش بیماری های روانی مثل افسردگی و… شده است. لذا واجب است که تدابیر مناسبی برای پیشگیری از این معضل یا حداقل تقلیل آن اندیشیده شود. بررسی ها نشان می دهد یکی از مهم ترین علل طلاق و از هم گسستگی خانوده ها مساله اقتصاد و بیکاری است.

رابطه بیکاری و فساد
بیکاری منشاء بسیاری از انحرافات، جرم و فساد در جامعه محسوب می‌شود. و همواره میزان جرم و جنایت در جامعه با میزان بیکاری رابطه مستقیم دارد. لذا بررسی ها نشان می دهد جامعه ای که در آن بیکاری رشد دارد، دزدی، فساد، جنایت، اعتیاد و … هم افزایش می یابد.
لذا مساله اشتغال، فقط به معنای کم کردن آمار بیکاری نیست. اشتغال پویایی ایجاد می کند، اشتغال جامعه را به سوی آرمان های بزرگ انسانی سوق می دهد، آمار فساد و جرم را در جامعه پایین آورده و موجب برقراری امنیت در جامعه می شود.رفاه ایجاد می کند. امید به زندگی را افزایش می دهد و…

رابطه بیکاری با کاهش آمار ازدواج

از دستورات موکد الهی امر به ازدواج است.
«وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.»
از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید ، و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکّر می کنند(سوره مبارکه روم، آیه 21).

معمولا برای شروع یک زندگی مشترک و تشکیل خانواده ارکانی در نظر گرفته می شود که منطقی هم هست. یکی از مهمترین این ارکان اشتغال است. جوانی که می خواهد برای تشکیل خانواده اقدام نماید در همان ابتدا سد بزرگی در مقابل خود می بیند که همان مساله کار و کسب درآمد است. لذا خانواده تشکیل نمی شود یا سن ازدواج بالا می رود، فرزندی متولد نخواهد شد یا رشد جمعیت رو به کاهش می رود و مساله پیری جمعیت اتفاق می افتد و …

وظیفه دولت در قبال مساله بیکاری
اصل 28 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران:
«هر کس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند. دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون، برای همه افراد امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید»

لذا دولت موظف است اولا برای استخدام افراد در جایگاه های مختلف شغلی دولتی (اعم از وزارت خانه ها، موسسات دولتی، بانک ها و …) شرایط یکسان ایجاد نماید. ثانیا در بحث حمایت از بخش خصوصی و صدور مجوزهای مختلفی که منجر به ایجاد اشتغال هر چه بیشتر می گردد تصمیمات صحیح اتخاذ نموده و به موقع و نحو احسن عمل نماید. لذا در این خصوص اجرای صحیح و سریع قانون تسهیل صدور مجوزهای کسب و کار بسیار می تواند راه گشا باشد و با حمایت دولت منجر به ایجاد اشتغال برای افراد زیادی گردد.
قانون تسهیل صدور مجوزهای کسب و کار اولا منجر به سهولت در دریافت مجوز و تسریع در ایجاد اشتغال می شود. ثانیا راه بر بسیاری از ویژه خواری ها و امضاهای طلایی و… بسته می شود. امید که با استعانت از خداوند متعال و تلاش بیشتر مسئولین مربوطه، شاهد بالا رفتن آمار اشتغال و سعادت هر چه بیشتر جامعه اسلامی عزیزمان باشیم.