شاعری که جایگاه علمی ویژه ای داشت

غیاث‌الدین ابوالفتح عُمر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری معروف به عمر خیام نیشابوری، فیلسوف، موسیقی‌دان، فیزیک‌دان، ادیب، عارف، مفسر، شیمی‌دان، زیست‌شناس، زمین‌شناس، دین‌شناس، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی‌سرای ایرانی در دوره سلجوقی است و «حجّةالحق» لقب وی بوده است. امروز ۲۸ اردیبهشت سالروز تولد و بزرگداشت حکیم عمر خیام است، شاعری که تنها یک شاعر نبود و در زمینه های مختلف علمی مدارج عالیه بدست آورد.

درست است که خیام به عنوان شاعر شهرت دارد اما جایگاه علمی اش در بحث زمین شناسی، زیست شناسی، شیمی دانی، ریاضی دانی و … به مراتب ویژه بود.

رباعیاتی که شهرت جهانی دارد

شاید لااقل برای یک بار هم که شده رباعیات خیام را شنیده باشید. خیام به سرایش رباعیاتش شهرت جهانی دارد و به اغلب زبان های زنده دنیا ترجمه شده است.

اقدامات مهم خیام در زمان حیات

یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سر و سامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک که در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶-۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست. محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از گاه‌شماری میلادی دارد.

نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. نوپیدا کردن نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.

زندگی شخصی و کاری خیام

خیام علوم فقه را در میان‌سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت و حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را فرا گرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیما از زبان یونانی فرا گرفته بود. خیام شاگرد ریاضی‌دان زرتشتی، بهمنیار، بود.

آثار خیام نیشابوری

رساله های فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله، میزان الحکم و قسطاس المستقیم، مشکلات الحساب (مسائلی در حساب)، الکون و التکلیف، در وقوع خیر و شر، فی الوجود، معراجیه، عیون الحکمه و … از آثار خیام بودند.

زبان شاعری که بی آلایش بود

زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و بی‌آلایش است و در شعر پیرو کسی نیست.هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی رایج نبوده‌است بلکه به واسطه داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده‌است.

فعالیت های خیام در زمینه ستاره شناسی

خیام سرپرستی رصدخانه اصفهان را در زمان پادشاه سلجوقی به‌عهده گرفت. خیام گاه ‌شمار جلالی یا تقویم جلالی را دسته‌بندی کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه شهره است، ولی پس از مرگ ملک‌شاه این گاه‌شماری کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان ستاره‌شناس در دربار خدمت می‌کرد هرچند به ستاره‌شناسی باوری نداشت. سپس او مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس را می‌نویسد و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها را شرح می‌دهد.

آموزش فلسفه و نگارش کتاب هایی در این زمینه

یکی از شاخه هایی که خیام در آنها تبحر داشت، رشته فلسفه بود. خیام پنج رساله فلسفی نوشته است از جمله: فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. از این میان تنها رساله در علم کلیات وجود به فارسی بوده و سایرین به زبان عربی هستند.

موسیقی

یکی دیگر از علومی که خیام آن را فراگرفت، علم موسیقی بود. او در القول علی اجناس الذی بالاربعه مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.

ادبیات و شاعری

خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که هم دوره‌هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند. کتاب‌های کهن (پیش از سدهٔ نهم) که اشعار خیام در آن‌ها آمده‌است و مورد استفادهٔ تصحیح کنندگان قرار گرفته‌اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند: تاریخ جهانگشا (۶۵۸ ق)، تاریخ گزیدهٔ حمدالله مستوفی (۷۳۰ ق)، نزهة المجالس (۷۳۱ ق)، مونس الاحرار (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که سعید نفیسی در کتابخانهٔ مجلس شورای ملی جنگ یافت و در سال ۷۵۰ هجری قمری کتابت شده‌است و همچنین مجموعه‌ای تذکره‌مانند که قاسم غنی در کتابخانه شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخب‌های اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام در میان آن‌ها وجود دارد.

مرگ خیام

تاریخ مرگ خیام سال ۵۱۷ هجری قمری بوده ‌است و آرامگاه وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی است که آرامگاه امامزاده محروق در آن قرار دارد.

منبع: میراث آریا