بحران در مجتمع های تجاری، از پلاسکو تا علاء الدین، پالادیوم و متروپل

صفحه اقتصاد - مجتمع تجاری متروپل آبادان ، در روز دوشنبه 2 خرداد 1401 دچار ریزش جدی شد و بخش قابل توجهی از این مجتمع 10 طبقه ای فروریخت. در این حادثه، تعدادی از هموطنان ما کشته شده و تعداد زیادتری هم هنوز زیر آوار مانده اند.

با توجه به تصاویر و فیلم های منتشر شده از این مجتمع تجاری، برخی متخصصان حوزه عمران و سازه، در ارزیابی های اولیه، دلایل وقوع این حادثه تلخ را تبیین کرده اند.

با توجه به وقوع حوادث ناگوار در برخی مجتمع های تجاری تهران و ایران و همچنین وقوع تخلفات چشمگیر در برخی ساختمان های تجاری، « صفحه اقتصاد » با دکتر فریبرز ناطقی الهی (متخصص مهندسی سازه و مدیریت بحران) گفتگو کرده و دلایل وقوع حوادث و تخلفات ساختمانی در 4 مجتمع تجاری پلاسکو، علاء الدین، پالادیوم و متروپل را بررسی کرده است.

*****

*در روز دوشنبه دوم خرداد ماه جاری، بخشی از مجتمع تجاری متروپل آبادان فروریخت. در این حادثه، تعدادی از هموطنان ما کشته شده و بنا به برخی آمارها بیش از 80 نفر زیر آوار مانده اند. به هر حال، در سال های اخیر حوادث مختلفی در برج ها و مجتمع های تجاری مختلف کشور ما رخ داده و مجتمع های متعددی از پلاسکو گرفته تا علاء الدین و پالادیوم، دچار مشکل شده اند.

با توجه به اتفاقاتی که برای برج ها و مجتمع های تجاری رخ داده، آیا وضعیت آنها قابل تعمیم به همه مجتمع های تجاری هست یا این که فقط بعضی از آنها دچار مشکل هستند؟

-یکی از نکات اساسی در ساخت و ساز، این است که اول باید پهنه یا محل تاسیس ساختمان به درستی انتخاب شود. دوم این که باید طراحی درستی انجام بگیرد و سوم این که ساخت و نظارت دقیقی، انجام شود تا یک ساختمان، پایداری لازم را داشته باشد.

متاسفانه در کشور ما رشد بی رویه ساخت و ساز اتفاق افتاده و سرمایه هایی که سرگردان بودند یک مرتبه در مدت 15 تا 20 سال گذشته، وارد بخش مسکن شد. از طرفی، برخی دانشگاه های غیر انتفاعی و حتی دانشگاه های دولتی، به دلیل نیاز به مهندس در سطح جامعه، تولیدات خودشان را بالا بردند.

بسیاری از مهندسانی که از دانشگاه ها فارغ التحصیل شده اند فاقد ابتدایی ترین آموزه های لازم برای طراحی یک ساختمان هستند. از طرف دیگر، کامپیوتر روی میز هر مهندس قرار گرفت. خارجی ها مثالی دارند و می گویند اگر آشغال به داخل کامپیوتر بریزی، از آن طرف، آشغال تحویل می گیری.

من سال های زیادی است که طراحی ساختمان ها و مقاوم سازی ساختمان ها را تدریس می کنم. بر این اساس، بارها و بارها دیده ام که طراحی ها ضعیف بوده و مدل سازی های کامپیوتری به حدی ضعیف است که اصلاً قابل بیان نیست.

البته در حوزه ساخت و ساز، به خوبی نظارت انجام نشده و دستگاه های نظارتی از قبیل شهرداری ها به خوبی عمل نکرده اند. معمولاً شهرداری ها با گرفتن تعرفه و عوارض، به سرعت مجوزهای مورد نیاز مالکان را صادر می کنند. پس اگر مجموعه این عوامل را در کنار هم بگذاریم، می بینیم که ساخت و ساز ما، وارد منطقه خطر شده.

بارها در مصاحبه ها و نوشته های خودم، توضیح داده ام که شرایط شهرهای ما، خطرناک است و در مصاحبه های اخیر هم گفته ام که بعد از گرانی ها، کارفرمایان و مهندسان تحت عنوان «بهینه سازی»، اقدام به کاهش مقاطع تیرها و ستون های فولادی و مسائلی از این قبیل کرده اند.

این اتفاقاتی که در مجتمع های تجاری متروپل رخ داده، نه تنها به همه مجتمع های تجاری بلکه به همه ساختمان های مسکونی و پزشکی که در 10 تا 15 سال اخیر ساخته شده اند، می تواند قابل تعمیم باشد.

*اشاره به مشکلات ساخت و ساز در ساختمان های تاسیس شده در 10 تا 15 سال اخیر کردید. در حالی که ساختمان پلاسکو، یک ساختمان قدیمی بود که در سال 1341 افتتاح شده، در سال 1395 دچار آتش سوزی شد و به طور کامل، برج جنوبی آن ساختمان فروریخت.

برج ساختمان پلاسکو از ابتدا برای کاربری های خدماتی و رستوران تاسیس شده بود ولی به محل تولید پوشاک و مواد اولیه مورد نیاز پوشاک تبدیل شده بود. تشدید آتش سوزی پلاسکو به خاطر وجود این نوع مواد آتش زا بود.

در عین حال گفته شد سازه پلاسکو، فولادی بوده و به دلیل این که پوشش مناسب نداشته، نتوانست همچنان در برابر آتش سوزی مقاومت کند. چند سال بعد از حادثه پلاسکو، در حال حاضر، آن حادثه را چگونه تحلیل می کنید؟

-ساختمان پلاسکو، قدیمی بود ولی آتش سوزی باعث بروز آن مشکلات شد. البته آن سازه هم، فاقد سیستم جانبی و ضد زلزله بود، یعنی اگر کوچک ترین زلزله یا یک زلزله متوسط در تهران، رخ می داد آن ساختمان فرو می ریخت.

ساخت و ساز، یک امر ساده نیست و با وجود این که ما تجربه زیادی داریم ولی دقت های لازم انجام نمی شود. بنده، ساختمان های نوساز فعلی را در رده های پایین کیفیت ارزیابی می کنم.

بارها و بارها از کنار ساختمان هایی که در مرحله ساخت اسکلت بوده و در حال ساخت هستند، عبور کرده ام و دلم می خواست از آنها عکس بگیرم و انتشار بدهم.

متاسفانه باید بگویم که ساخت و ساز در قسمت سازه، دچار مشکلات اساسی شده، یعنی از زمانی که گرانی ها شروع شده، ساخت و ساز و به ویژه در مهم ترین قسمت ساختمان که اسکلت است، ضعف های اساسی دیده می شود. هر فردی که مدرکی گرفته، یک کامپیوتر جلوی خودش می گذارد و خودش را مهندس سازه می داند.

*آیا طراحی ساختمان با کامپیوتر، هیچ خاصیتی ندارد و اگر با روش های 50 سال قبل یا 40 سال قبل، طراحی ساختمان انجام شود، به طور کامل قابل دفاع است؟

-کامیپوتر مثل یک چرتکه یا ماشین حساب است و کامپیوتر، کاری را که به آن می دهیم انجام می دهد. اگر ما مدلی که از ساختمان درست می کنیم، مناسب نباشد باعث می شود کامپیوتر، همان مدل را دریافت کند و بر اساس اطلاعات داده شده، تحلیل می کند. به نظر من 90 درصد مدل هایی که در کشور می سازند، غلط است.

این که ما به کامپیوتر، مدل مورد نظر خودمان را می دهیم، به معنای این نیست که کامپیوتر تصمیم می گیرد. کامپیوتر فقط کاری را که از او خواسته ایم انجام می دهد و اگر ما مدل غلط به کامپیوتر داده باشیم، کامپیوتر هم جواب غلط به ما تحویل می دهد.

*یکی از مجتمع های تجاری و ساختمان هایی که به نظر می رسد در سراسر کشور معروف شده، ساختمان علاء الدین تهران است. چند سال قبل، یک طبقه اضافه بر طبقات موجود آن اضافه شد ولی با رای دادگاه و پیگیری شهرداری، آن یک طبقه اضافه در سال 1395 تخریب شد.

آن طبقه هفتم که به ساختمان علاء الدین اضافه شد تعداد 90 واحد تجاری به واحدهای 6 طبقه اصلی ساختمان اضافه می کرد. البته اخیراً و در سال 1400 یک دادگاه به ساخت دو طبقه جدید در همان ساختمان علاء الدین رای داد. آن تخریب و فشار ناشی از تخریب چه آثاری بر ساختمان داشت و چگونه است که وقتی برای ساخت یک طبقه اضافه بین مالک و شهرداری توافق می شود بعداً آن توافق نادیده گرفته می شود و با رای دیگری مجوز ساخت دو طبقه دیگر صادر می شود؟

-بعد از تخریب آن یک طبقه توسط شهرداری، من یک مقاله نوشتم و شدیداً به اقدام شهرداری اعتراض کردم. در آن مقاله توضیح دادم که شهرداری با این تخریب، این ساختمان را آسیب پذیر و تضعیف کرده است. در آن حالت که یک طبقه ساخته شده بود راه درست، مقاوم سازی ساختمان موجود بود.

*از نظر شما لزوماً باید آن طبقه هفتم و جدید باقی می ماند و تخریب نمی شد؟

-بله. با آن ضرباتی که به خاطر تخریب آن یک طبقه، به ساختمان علاء الدین زده شد، تمام اتصالات ساختمات تَرَک برداشته، تمام ستون ها جا به جا شده و تمام کف ها و بتون ها، تَرک برداشته است.

در حال حاضر، ایرادی ندارد که اگر ما دو طبقه جدید به آن ساختمان اضافه کنیم ولی به شرط این که به صورت جامع و کامل، آن ساختمان را مقاوم سازی کنیم. البته منظور من از مقاوم سازی، این مقاوم سازی هایی که در کشور رایج شده، نیست.

برای مقاوم سازی درست، آن ساختمان باید ارزیابی شود و بعد مقاوم سازی شود. به این صورت که این ساختمان باید از پایین یعنی از سطح فونداسیون تا بالا تقویت شود و طبقات اضافی، به این ساختمان افزوده شود. اگر به این صورت عمل کنیم، هیچ ایرادی ندارد.

فریبرز ناطقی الهی؛ متخصص مهندسی سازه

*با این حال و بعد از صدور رای جدید، آقای چمران رئیس شورای شهر تهران گفته که ساخت و سازی که بر اساس ماده 100 تخریب شده، نباید دوباره انجام شود و نباید دو طبقه جدید به این ساختمان اضافه شود.

آقای چمران تاکید کرده که این رای جدید دادگاه بایستی باطل شود. در وضعیت فعلی و با این اتفاقاتی که در مورد این ساختمان معروف رخ داده، نهایتاً این ساختمان چه وضعی پیدا خواهد کرد؟

-من نمی خواهم وارد بحث های سیاسی شوم و از منظر تخصصی، نظر خودم را بیان می کنم ولی به هر حال، اتفاقاتی رخ می دهد که خارج از عرف مهندسی است. این که یک مجوز، لغو شود و دوباره مجوز ساخت داده شود، برای من قابل درک نیست، اما من می دانم ساختمان با کسی شوخی ندارد.

اگر یک ساختمان به آستانه فروریزش برسد، حتماً می ریزد چه پورسانتی به خاطر ساخت آن داده شده باشد یا پورسانتی به خاطر ساخت آن گرفته شده باشد. این اتفاقاتی که در شهرداری های کشور رخ می دهد و نمونه آن را در آبادان می بینیم، باعث کشته شدن مردم می شود.

فرمایش آقای چمران به عنوان رئیس شورای شهر تهران، متین است ولی طبق قوانین مهندسی، اگر این ساختمان توسط یک مهندس مقاوم ساز درست و حسابی، از سطح فونداسیون به صورت کامل مقاوم سازی شود، اضافه کردن دو طبقه و حتی سه طبقه یا چهار طبقه، در صورت لحاظ کردن همه شرایط و الزامات، مانعی ندارد.

*ساختمان علاء الدین چند دهه قبل ساخته شده. آیا اصلاً اِشکالی ندارد که در حال حاضر، طبقاتی به آن اضافه شود و ساخت و ساز جدید انجام شود؟

-ما دو نوع مقاوم سازی داریم که یک نوع آن، امروزه در سطح کشور مطرح است و با زد و بند انجام می شود. در حالی که یک نوع مقاوم سازی هم داریم که کار به طور اصولی انجام می شود و مثل جراحی و عمل قلب است.

همانند آن جراحی قلب، اگر یک متخصص وجود داشته باشد، می تواند همه شرایط ساختمان را بررسی کند، ساختمان موجود را تقویت کند، سیستم ضد زلزله را هم به آن اضافه کند و بعد از تقویت، این ساختمان پایدار خواهد بود و در زمان زلزله، حتی می تواند با وجود طبقات اضافی، آسیب جدی نبیند.

البته در حوزه مقاوم سازی، مساله اصلی بحث هزینه ـ فایده است، یعنی باید توجه شود آیا هزینه ای که برای مقاوم سازی ساختمان انجام می شود، در مقابل فایده ای که برای کارفرما دارد، همخوانی دارد یا نه.

در مجموع، توصیه جدی من این است که طراحی ساختمان ها، در دست افراد قابل و توانمند باشد و مقاوم سازی ساختمان های موجود نیز در دست آدم های قابل و توانمند باشد. تا این موضوع را در این مملکت جدی نگیریم، اتفاقات تلخ زیادی رخ خواهد داد.

*مجتمع تجاری پالادیوم در شمال تهران، دو ساختمان دارد و مالک آن در سال 1396 اقدام به تاسیس دو تونل ماشین رو و یک تونل یا پل هوایی انسان رو کرده بود و آن تونل هوایی از روی یک خیابان عبور داده شده بود. با رای دادگاه و پیگیری شهرداری، آن ساخت و سازها تخریب شد.

به هر حال، خیابان یک عرصه عمومی بوده و جزو اموال عمومی و مردم است ولی یک تونل روی آن ساخته شده بود و این کار باعث بالا رفتن ارزش آن مجتمع تجاری شده بود. این نوع اقدامات چگونه قابل تحلیل بوده و چنین کارهایی قابل دفاع است؟

-خیر. به هیچوجه این نوع اقدامات، قابل دفاع نیست. البته اگر بشود تحلیل کرد و توجیه کرد که با این اقدامات، زیبایی خاصی به شهر داده می شود، می توان مجوزهای خاصی گرفت و این کارها را انجام داد به شرط این که مقاوم سازی رعایت شود.

اگر در طرح اولیه، این نوع اقدامات مطرح نبوده، انجام این اقدامات، خلاف است، یعنی خلافی است که شهرداری منطقه انجام داده و مجوز داده است. بر این مبنا، این تونل ها نباید تاسیس می شد. از طرفی، سازمان نظام مهندسی ساختمان نیز، نباید این ساخت و سازها را تایید می کرد.

متاسفانه بین ارگان های ما، یک دیدگاه مشترک وجود ندارد و هر سازمان و ارگانی، نظر خاصی دارد. این نظرهای مختلف به خاطر این است که پشت آنها سود وجود دارد.

*در شهر تهران و در دهه 80، سهم ساختمان های تجاری از کل پروانه های ساخت و ساز در حد 3 تا 5 درصد بوده است. در اوایل دهه 90 این سهم به 10 درصد افزایش پیدا کرده و مجتمع های تجاری و برج های تجاری زیادی ساخته شده یا در حال ساخت و ساز است.

در تهران به عنوان پایتخت کشور، مجتمع های تجاری و «مال» های زیادی ساخته شده و در یک مال، همه نوع امکانات رفاهی و تفریحی وجود داشته و در هر کدام از آنها خشکشویی، رستوران، کافی شاپ و کارواش تاسیس می شود.

در آبادان که هنوز آثار زمان جنگ عراق را در خود دارد و توسعه نیافته است، آیا این نوع ساخت و سازهای تجاری می تواند جوابگو باشد و نیروی متخصص کافی برای ساخت این مجتمع های تجاری در این نوع شهرها وجود دارد؟

-ساخت مجتمع های تجاری و مراکز خرید در یک منطقه که جنگ زده بوده و تاسیس بافت های زیباتر، ایراد ندارد، اما به شرط این که به درستی طراحی و ساخته شوند. از طرف دیگر، لزوماً قرار نیست نیروی متخصص از همان منطقه، تامین شود و می توانند نیروی متخصص را از تهران و اصفهان ببرند یا از شهرهایی ببرند که توان فنی بالاتری دارند.

این طور عمل کردن، منافات ندارد ولی مشکل اصلی این است که شاید در منطقه، نیرو و کارگر فنی کافی وجود نداشته باشد. در نتیجه در این حالت، ممکن است از کارگرانی که کمترین دانش فنی دارند در عمل آوری بتون و در جوشکاری استفاده شود و نمونه این مشکلات را می توانیم در سازه فروریخته آبادان مشاهده کنیم.

*بر اساس عکس ها و فیلم هایی که از حادثه فروریختن مجتمع تجاری متروپل آبادان منتشر شده، جنابعالی در اظهار نظر اولیه خودتان گفته اید که جوشکاری ضعیف بوده و اتصالات فولادی از هم جدا شده اند.

آیا ضعف در جوشکاری، دقیقاً به خاطر گران شدن الکترود جوشکاری است یا این که واقعاً نیروی متخصص وجود ندارد که کار جوشکاری این نوع مجتمع های عظیم را به طور اصولی و مناسب انجام بدهد؟

-گرانی ها، مشکلات متعددی را در سازه های ما به وجود خواهد آورد و نمونه آن، همین مجتمع متروپل است. وقتی الکترود گران می شود و کارگر فنی وجود ندارد و دستمزد جوشکار ماهر افزایش پیدا می کند، به دنبال جوشکار غیر ماهر می روند.

این مسائل و مشکلات، سلسله وار ادامه پیدا می کند. البته نیروی فنی قابل و متخصص می تواند در هر جای کشور، ساختمان با کیفیت بسازد، اما چون تاسیس یک ساختمان با کیفیت گران تمام می شود کارفرمایان به دنبال این نیروهای متنخصص نمی روند.

همین سقف هایی که در مجتمع متروپل استفاده شده، جای سوال دارد. پیمانکارانی که این نوع سقف ها را اجرا می کنند، پورسانت های بالایی به طراحان می دهند تا از این روش استفاده کنند چون سود زیادی دارد. متاسفانه ساخت و ساز ما به سمتی رفته که پول حرف اول را می زند و نه مسائل فنی.

*در دی 1399 برخی افراد با توجه به اطلاعاتی که از سازمان نظام مهندسی کسب کرده بودند، در رسانه ها نسبت به فروریختن مجتمع متروپل آبادان هشدار داده و گفته بودند که کارشناسان گفته اند مجتمع تجاری متروپل، حتی قبل از افتتاح فرو می ریزد

بعد از وقوع حادثه، آقای خواجوی، رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان خوزستان گفته که این مجتمع در سال 1396 پروانه ساخت گرفته ولی تا سال 1399 اجازه ورود به مهندسان این سازمان برای نظارت برساخت این مجتمع داده نشده. رئیس سازمان مهندسی خوزستان همچنین گفته که یک ماه قبل از این حادثه، خطرات پروژه را به شهرداری اعلام کرده و خواستار صدور دستور توقف پروژه شده اند.

با این اتفاقاتی که رخ داده و با اطلاعات موجود، آیا از قبل مشخص بوده که این اتفاق تلخ قطعاً رخ خواهد داد؟

-هر سازه و هر نوع مصالح ساختمان، یک آستانه تحمل دارد و اگر به آن آستانه تحمل برسد، مثل یک شاخه درخت می شکند و فرو می ریزد. در مورد این ساختمان متروپل، می توان گفت که این ساختمان تقریباً فاقد کمترین استانداردهای طراحی و اجرا بوده است.

لذا بدون شک در مسیر تکمیل پروژه، این ساختمان، بایستی می ریخت. چیزی که اتفاق افتاده، این است که سه طبقه اضافه بر جواز اصلی، به ساختمان اضافه کرده اند. اگر به یک ساختمان، سه طبقه اضافه کنید و مقاوم سازی درست انجام ندهید، نتیجه همین خواهد شد که الان می بینیم.

*در سایت اینترنتی هلدینگ عبدالباقی که مالک و سازنده مجتمع متروپل آبادان است، تاکید بر این شده که این سازه، ضد زلزله است. به هر حال، الان مجتمع متروپل قبل از افتتاح کامل، فروریخته است. در مورد این نوع بحث ها، کدام سازمان باید دقیقاً نظارت می کرد؟

-به نظر من، در آن منطقه و با توجه به نزدیکی به رودخانه و دریا، باید کنترل لازم انجام شود. در خوزستان و مخصوصاً جنوب خوزستان، موضوع وقوع زلزله، به اندازه باد مهم نیست. باد سنگینی که از طرف آب دریا و رودخانه می اید، می تواند به ساختمان وارد آسیب بزند.

ساختمان متروپل، در حالتی که بارگذاری کامل نشده، فرو ریخته است. اگر زلزله می آمد، این ساختمان یک دفعه و به طور کامل فرو می ریخت و تمام ساختمان های همجوار خودش را با خود می کشید.

*در حال حاضر و بعد از وقوع حادثه، شهرداران قبلی و فعلی آبادان و پیمانکار بازداشت شده اند. به طور مشخص فکر می کنید عمده اِشکال به کدام نهاد و سازمان برمی گردد؟

-بالاخره پیگیری مسائل حقوقی و قانونی شروع شده ولی به هر حال، یک عده فوت شده اند. به نظر من، همه نهادها و سازمان ها در این زمینه مسئولیت دارند و پیمانکار، کارفرما، شهرداری و نظام مهندسی مسئول هستند. در عین حال، سازمان نظام مهندسی این دوره با دوره قبلی فرق ندارد. نظام مهندسی، یک قانون دارد و نباید تابع مسئولان وقت آن باشد.

*به هر حالت به مدت 3 سال اجازه نداده اند که سازمان نظام مهندسی ساختمان، با معرفی مهندس ناظر، بر ساخت و ساز نظارت کند.

-اگر اجازه نداده اند باید بررسی شود که چه کسی اجازه نداده و او مقصر است. در مجموع، تا زمانی که در ساخت و ساز، پول وجود دارد و پول، به جای مسائل فنی حکمفرمایی می کند، این نوع اتفاقات رخ خواهد داد.

این اتفاق به وفور در کشور ما رخ خواهد داد و دلیل آن هم، ضعف فنی، گرانی مصالح ساختمانی و عدم استفاده از مهندسان توانمند است.