با تصویب لایحه بودجه ۱۴۰۲، نرخ دلار و تورم چقدر می شود؟

*****

*در ماه های اخیر، تاکید مجلس بر این بود که دولت در ابتدا لایحه برنامه پنجساله هفتم توسعه را تقدیم مجلس کند تا به تصویب برسد و دولت، لایحه بودجه سال 1402 را بر اساس قانون برنامه هفتم توسعه تهیه کند. با این حال، رئیس جمهور در روز چهارشنبه 21 دی ماه جاری لایحه بودجه سال 1402 را تقدیم مجلس کرد. در این لایحه تاکید شده که لایحه بودجه بر اساس سیاست های کلی برنامه هفتم توسعه تهیه شده.

لایحه بودجه تقدیم مجلس شده و رقم بودجه کل کشور و رقم بودجه دولت یا بودجه عمومی، نسبت به بودجه سال 1401، افزایش پیدا کرده اند. به نظر شما، آیا افزایش ارقام بودجه، به خاطر وجود تورم تا حدی طبیعی بوده و نمی شود کاری کرد و اساساً آیا این افزایش ها، تبعات منفی دارد؟

-فقط تجربه یک سال و دو سال مطرح نبوده و تجربه سال ها و دهه های مختلف در مورد ارائه و تصویب سند چشم انداز 20 ساله، برنامه های پنجساله توسعه و بودجه های سالانه مطرح است. ما هر ساله، با این نوع لوایح بودجه سر و کار داشته ایم و نتایج به دست آمده، تورم بالای 20 درصد بوده و الان تورم به 40 درصد رسیده است.

فقط در زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی بود که بودجه متعادل تهیه شد. در حالی که در آن زمان، قیمت جهانی هر بشکه نفت 9 دلار بود ولی نرخ تورم کاهش پیدا کرد. چرا که در آن زمان، با منابعی که در دسترس بود، بودجه تهیه می شد. معمولاً این طور است که نمایندگان مجلس برای این که دوباره در انتخابات، پیروز شوند لایحه بودجه را تغییر می دهند و اصرار دارند که پروژه های خاصی را در حوزه های انتخابیه خودشان اجرایی کنند.

در زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی، این طور بود که اگر کسی اصرار می کرد یک پروژه در جایی اجرا شود، باید می گفت بودجه کجا حذف شود تا منابع لازم به این پروژه اختصاص پیدا کند. تبعات افزایش ارقام بودجه، روشن هست و اگر الان نرخ دلار در حد 40 هزار تومان است، در سال آینده به نزدیک 50 تا 60 هزار تومان افزایش پیدا می کند.

در مورد بودجه، گفته می شود بودجه، کتاب سرنوشت ملت است. سرنوشت ما در همه سال های گذشته، این بوده که این تورم عجیب و غریب را داشته باشیم و فقرا، فقیرتر شوند و ثروتمندان که دولت را هم می توان در داخل آن گنجاند، به طور مستمر ثروتمندتر شده اند. اصولاً هر کالایی که تولید شود به خاطر تورم 40 درصد گران تر می شود ولی آن فردی که حقوق ثابت می گیرد چگونه تورم 40 درصدی را تحمل کند.

لایحه بودجه سال 1402

*در لایحه بودجه سال 1402 دولت تاکید کرده که این لایحه با هدف تحقق عدالت، امنیت غذایی و بهبود معیشت مردم، تهیه شده است. آیا در شرایط فعلی، امکان دارد دولت بتواند این عدالت، امنیت غذایی و بهبود معیشت مردم را محقق کند؟

-غیر ممکن است که این اهداف تحقق پیدا کند. چیزی حدود 500 هزار میلیارد تومان، پول بدون پشتوانه در سال چاپ شده و حداقل یک سوم ارقام بودجه، از محل چاپ اسکناس تامین می شود.

با توجه به این که وظیفه بانک مرکزی ایران کنترل تورم و حفظ ارزش پول ملی است، بنده اعتقاد دارم در صورت تداوم وضع فعلی، اصلاً رئیس بانک مرکزی نداشته باشیم، بهتر است. مگر الان رئیس بانک مرکزی چه کار می کند. در حالی که در کل دنیا، وظیفه بانک مرکزی، حفظ ارزش پول است.

از طرفی، متوسط اتمام پروژه ها در دنیا 6 سال بوده ولی چند سال قبل گفته می شد متوسط اتمام پروژه ها در ایران، بیش از 12 سال است. برای مثال، در همین دی 1401 اعلام شد که عراق به جای ایران، میزان جام ملت های آسیا در سال 2027 میلادی شده و این مسابقات فوتبال در عراق برگزار می شود.

متاسقانه ما استادیوم های مدرن و مناسبی برای میزبانی این نوع مسابقات نداریم و حتی بخشی از صندلی های استادیوم آزادی، شکسته شده است. به همین دلیل، معلوم است که نمی کذارند مسابقات فوتبال در ایران و تهران برگزار شود. عراق در مدت 4 سال در شهرهای بصره و کربلا، دو استادیوم بزرگ و مدرن ساخته است. در حالی که در ایران، اجرای پروژه ها به طور میانگین 12 سال طول می کشد.

با این عدم کارایی که در پروژه های تولیدی و عمرانی وجود دارد، ما نمی توانیم به اهداف مورد نظر برسیم. برای مثال، ساخت آزادراه تهران- شمال از سال 1375 شروع شده، اما هنوز به طور کامل به بهره برداری نرسیده است.

*بر اساس اعلام مرکز آمار ایران، نرخ تورم سالیانه کل کشور در دوره منتهی به پایان آذر 1401، در حد 43 درصد بوده. بر اساس لایحه بودجه سال 1402، بودجه دولت در حد 41 درصد افزایش نشان می دهد و بودجه کل کشور هم در حد 40 درصد افزایش پیدا کرده است.

از طرفی، دولت در لایحه بودجه پیشنهاد کرده که حقوق کارکنان دولت در سال 1402 در حد 20 درصد افزایش پیدا کند. با توجه به رشد 41 درصدی بودجه دولت در سال آینده، آیا افزایش کمتر و 20 درصدی حقوق کارمندان دولت باعث می شود تورم با شدت بیش تری افزایش پیدا نکند؟

-وقتی که ما کسری بودجه ای در حد 30 درصد داریم و با نشر اسکناس جبران می شود، همین کار باعث می شود به همان میزان تقاضای کل بالا برود. بالاخره پولی هست که چاپ شده و به دست کارمندان دولت رسیده یا وارد پروژه های مختلف شده است.

حقوق کارکنان دولت 20 درصد افزایش پیدا کند ولی چاپ اسکناس در حد 30 درصد بودجه اتفاق می افتد و به میزان 30 درصد تقاضا بالا می رود. البته اگر بازدهی پروژه ها بالا باشد یا این پول وارد پروژه های تولیدی شود، می تواند آثار مثبتی برای کشور داشته باشد ولی این پول، وارد چنین پروژه هایی نمی شود.

این پول به دست کسانی می رسد که هیچگونه تولید اضافه ای ندارند و متاسفانه نزدیک 10 سال است که تولید ناخالص داخلی ایران، افزایش پیدا نکرده است. بالاخره یک سوال این است که مبالغ بودجه، به چه علت بالا برده می شود.

ارقام بودجه را معمولاً به دو قسمت بودجه عمرانی و بودجه جاری تقسیم می کنند. بودجه جاری، صرف حقوق کارکنان دولت شده یا به برخی نهادها و سازمان ها تخصیص داده می شود. در حالی که در قبال تخصیص این بودجه به این نوع نهادها، تولید اضافه ای نداریم. از طرفی، دولت گفته که 20 درصد حقوق کارکنان دولت افزایش پیدا کند ولی فعالیت کارکنان دولت، چندان بازدهی مستقیمی ندارد.

پس تقاضای کل، حداقل در حد 40 درصد افزایش پیدا می کند ولی در قبال آن، کالایی تولید نمی شود که بگوییم عرضه کل افزایش پیدا می کند. تقاضای کل، افزایش پیدا می کند و به شدت بالا می رود و در مقابل آن، حداقل عرضه کل ثابت می ماند. اگر ضریب های تکاثری را هم در نظر بگیریم، دولت در سال آینده، حداقل باعث افزایش 40 درصدی تورم می شود.

علی اکبر نیکو اقبال، اقتصاددان

*میزان مالیات در بودجه سال 1401 در حد 532 هزار میلیارد تومان بوده و در لایحه بودجه سال 1402 رقم آن به 838 هزار میلیارد تومان افزایش پیدا کرده که 59 درصد افزایش است. البته در بودجه سال 1400 کل مالیات تصویب شده 325 هزار میلیاد تومان بوده است.

در بودجه سال آینده، رقم مالیات افزایش پیدا کرده، شما این افزایش را چگونه تحلیل می کنید و چقدر آن به خاطر تورم بوده و در حد اسمی افزایش پیدا می کند؟

-بخش زیادی از آن به خاطر تورم بوده و از طرفی، اقتصاد کشور ما دچار رکود تورمی است، یعنی هم رکود داریم و هم تورم. شرکت هایی که رکود دارند و تولید اضافه ای ندارند، به چه علت باید مالیات اضافه بدهند.

موقعی می توان مالیات اضافه گرفت که بازدهی یک فعالیت 20 درصد یا 30 درصد افزایش پیدا کند و در این حالت می شود از آن شرکت مالیات اضافه ای گرفت. با این حال، وقتی تولید ناخالص داخلی افزایش پیدا نمی کند از چه کسی می خواهند مالیات بیش تری بگیرند.

*اگر این مالیات ها از جایی گرفته شود که تا الان مالیات نداده اند خوب است یا احتمالاً این طور نیست؟

-در برآورد درآمدهای دولت، بسیار اغراق می شود. وقتی هم نتوانند تا حد مورد نظر، مالیات بگیرند، مجبور می شوند پول چاپ کنند.

*بر اساس اظهار نظر مقامات سازمان امور مالیاتی، معمولاً ارقام تصویب شده در مورد مالیات محقق می شود. در مورد درآمدهای مالیاتی 8 ماهه اول 1401 گفته شده در حد 103 درصد محقق شده.

-وقتی 40 درصد افزایش قیمت داریم، مالیات این افزایش قیمت در قالب 9 درصد مالیات بر ارزش افزوده اخذ می شود. با این حال، مخارج بودجه بالا برده می شود و هر کسی درخواست بودجه می کند به او داده می شود. حداقل همان کسانی که امسال بودجه گرفته اند می گویند 40 درصد تورم داریم پس حداقل به اندازه تورم، بودجه ما را افزایش بدهید.

دکتر علی اکبر نیکو اقبال اقتصاددان و استاد دانشگاه

*عوارض خروج از کشور از طریق هوایی برای هر نفر 400 هزار تومان و عوارض زائران حج تمتع و عمره در حد 132 هزار تومان پیشنهاد شده. آیا اِشکالی ندارد از کسانی که فرضاً مرفه یا مرفه تر هستند عوارض 400 هزار تومانی در اولین سفر سالیانه خود اخذ شود؟

-این عوارض هم، به نوعی مالیات بوده و عوارض گمرکی هم، مالیات است. به هر حال، کسانی که با هواپیما سفر می کنند پُر درآمد هستند و بالاخره این عوارض را پرداخت می کنند ولی فرضاً حدود 50 درصد از کارمندان و کارگران، درآمدهای پایینی دارند و این درآمدها، کفاف مخارج ماهیانه آنها را نمی دهد.

*در بودجه سال 1402، بودجه عمرانی در حد 327 هزار میلیارد تومان پیشنهاد شده و کل بودجه دولت 2164 هزار میلیارد تومان تعیین شده. بر این اساس بودجه عمرانی 15 درصد از کل بودجه دولت بوده و 85 درصد آن مربوط به بودجه جاری و دستمزد و حقوق کارکنان دولت و هزینه های جاری می شود.

به نظر شما، وقتی فقط 15 درصد از بودجه دولت یا عمومی، صرف بودجه عمرانی شده و 85 درصد بودجه صرف بودجه جاری می شود، بالاخره حاصل کار چه خواهد بود؟

-حاصل کار این است که به بودجه عمرانی، رقم قابل توجهی نخواهد رسید. یکی از علل این که پروژه های عمرانی به جای این که 3 یا 4 ساله انجام شوند، بیش از 12 سال طول می کشند، این است که دولت بودجه کافی به پیمانکاران نمی دهد که پروژه ها را به موقع تمام کنند. بر این مبنا، پروژه ای که تکمیل نشده باشد تولیدی هم ندارد.

وقتی که 85 درصد بودجه، صرف هزینه های جاری می شود بزرگ ترین خطر است. وقتی درآمدهای موجود، صرف امور جاری می شود و هیچگونه تولید اضافه ای ایجاد نمی کند، در نهایت تولید ناخالص داخلی افزایش پیدا نمی کند.

وقتی که ما در کشور «رکود تورمی» داریم، باید مالیات تولید کنندگان را به نصف کاهش بدهیم ولی نه تنها نمی خواهند مالیات تولید کنندگان را نصف کنند، بلکه حتی می خواهند از کسانی که درآمد اضافه تری کسب نمی کنند، بیش تر مالیات بگیرند.

*سقف بودجه دولت (عمومی) در سال 1402، به رقم 2231 هزار میلیارد تومان افزایش پیدا می کند که نسبت به سال 1401 در حد 41 درصد افزایش می شود. رقم کل لایحه بودجه کشور هم 40 درصد افزایش داده شده.

در قانون برنامه پنجساله ششم توسعه تاکید شده که تورم تک رقمی شود و به زیر 10 درصد برسد. با تصویب و اجرای لایحه بودجه سال 1402، آن هدف نرخ تورم تک رقمی نمی تواند تحقق پیدا کند؟

-غیر ممکن است نرخ تورم تک رقمی، تحقق پیدا کند. با این اعداد و ارقامی که مطرح شده، نرخ تورم در سال آینده از 40 درصد به 60 درصد افزایش پیدا می کند. البته دولت، با چاپ اسکناس، مشکل خودش را حل می کند.

برخی اقتصاددانان می گویند اگر بانک مرکزی تعطیل شود، تولید ناخالص داخلی، افزایش پیدا می کند. چرا که بانک مرکزی، هزاران کارمند و مدیر دارد و ساختمان های عجیب و غریب دارد. بانک مرکزی، پول آب و برق و هزینه های دیگر را می دهد ولی کاره ای نیست.

وظیفه بانک مرکزی، حفظ ارزش پول بوده و در نتیجه، این بانک نباید مشغول چاپ پول بدون پشتوانه باشد. اگر قرار باشد چاپ پول اتفاق بیفتد در حد 40 نفر این کار را انجام بدهند و بانک مرکزی را تعطیل کنند تا تولید ناخالص داخلی افزایش پیدا کند.

حتی سازمان برنامه و بودجه که یک موقع می توانست به طور قدرتمند عمل کند، در حال حاضر جایگاهی ندارد. الان گفته می شود که فقط 30 درصد احکام برنامه ششم توسعه محقق شده. در حالی که اصلاً برنامه های پنجساله توسعه و سند چشم انداز، اجرا نمی شود و معمولاً نمی توانند اهداف تعیین شده در این برنامه ها را محقق کنند.

حالا همان بلا را سر بودجه سالانه آورده اند و با این وضعیتی که داریم، هیچگونه از ارقام مورد نظر در سال 1402 تحقق پیدا نمی کند. ما امیدواریم برنامه های عقلایی در کشور ما تهیه و اجرایی شود.