توسعه بخش معدن، با دیدگاه «عرضه محوری» امکانپذیر است

صفحه اقتصاد - بخش معدن، یک بخش مهم از اقتصاد ایران بوده و بنا به دلایل مختلف از جمله پهناور بودن سرزمین، فعالیت کوه زایی منطقه و فعالیت های آتشفشانی، ذخایر معدنی فلزی و غیر فلزی زیادی در کشور ما وجود دارد. به طور خاص معادن ارزشمند فلزی آهن و مس که ناشی از فعالیت های آتشفشانی طی میلیون ها سال قبل در منطقه بوده، می تواند برای کشور درآمد زایی داشته باشد.

هر چند که برخی فعالان محیط زیستی، نسبت به برداشت هر نوع ماده معدنی و استخراج مواد معدنی از سرزمین و بدنه کوه های موجود کشور انتقاد دارند. با توجه به نیازمندی دنیای امروز و کشورها برای تولید و مصرف محصولات مختلف، به هر رو فعالیت معدنی در اغلب کشورها از جمله ایران رایج است.

در همین ارتباط و به منظور بررسی مشکلات و قابلیت های بخش معدن در اقتصاد ایران، « صفحه اقتصاد » با مهندس سعید عسکرزاده ( دبیرکل انجمن سنگ آهن ایران ) گفتگو کرده که متن کامل آن را می خوانید.

*****

*بر اساس آماری که مرکز آمار ایران منتشر کرده بود، تعداد 10 هزار و 170 معدن در ایران وجود دارد. از این تعداد، حدود 6 هزار و 800 فقره آن فعال و حدود 3 هزار و 900 فقره نیز غیر فعال است.

از طرف دیگر، اعلام شده که تعداد 513 معدن به طور دائم تعطیل شده و تعداد 208 معدن، به طور موقت تعطیل شده اند. آیا فعالان بخش معدن، از این تعداد معدن فعال کشور و میزان استخراج مواد معدنی ای که هر ساله انجام می شود، رضایت دارند؟

-اولاً که هیچوقت، بضاعت بخش معدن به طور علمی و جدی، مورد بررسی قرار نگرفته و مقدار استخراجی که هر ساله انجام می شود، همان چیزی است که نیاز کشور بوده است. ما بارها اعلام کرده ایم که معدن به عنوان مبنای اصلی توسعه کشور، به صورت مجزا مورد بررسی قرار نگرفته و در اینجا هم، همین ایراد وارد است. لذا ما نمی توانیم بگوییم بضاعت کل بخش معدن کشور، همین تعداد معدن یا همین تعداد معدن فعال است.

از معادنی که وجود دارد، بخش کوچکی مربوط به معادن تاثیرگذار در فرآیند توسعه صنعتی و معدنی کشور بوده و تعداد قابل توجهی از بقیه معادن کشور، مربوط به آن چیزی است که می شود آن را در چارچوب معادن مرتبط با مصالح ساختمانی، دسته بندی کرد.

معادن اصلی ایران، شامل معادن فلزی و معادن خاص غیر فلزی است که مصارف مناسبی در بخش صنعت دارد. به همین دلیل، آن چیزی که مورد توجه دلسوزان بخش معدن و دلسوزان توسعه معدنی و صنعتی کشور بوده، فراتر از آن چیزی است که الان راجع به آن گفت و گو می شود.

به نظرم، آمار صرف هم، کفایت نمی کند یعنی صرفاً عدد معادن را مشخص کردن، نشان دهنده وضعیت معدنی کشور نیست. چون در آمار، یک معدن بزرگ مثل معدن مس سرچشمه یا هر یک از معادن بزرگ گل گهر، چادر مَلو و سنگ آهن مرکزی، در کنار یک معدن شن و ماسه قرار می گیرد.

این طور است که تعداد معادن کشور محاسبه می شود. در حالی که قطعاً تعداد آماری معادن، نمی تواند نشان دهنده توفیق یا عدم توفیق ما در بخش معدن باشد. آنچه که الان اتفاق افتاده، این است که اعداد مربوط به تعداد معادن کشور، درست است، یعنی حدود 60 درصد معادن ایران، معادن فعال هستند و حدود 40 درصدشان، غیر فعال هستند.

*اگر تعداد 3 هزار و 907 معدن غیر فعال اعلام شده توسط مرکز آمار را مبنا بگیریم 38 درصد معادن کشور، غیر فعال هستند. در مجموع، گفته شده که تعداد 513 معدن از معادن غیر فعال، به طور دائم تعطیل شده اند و 208 معدن هم، به طور موقت تعطیل شده اند.

این معادنی که تعطیل دائم هستند یا به طور موقت تعطیل شده اند، چه ظرفیتی در استخراج مواد معدنی داشته اند و آیا فقط معادن کوچک هستند و نسبت به حجم کل استخراج کشور، ظرفیت استخراج این نوع معادن، چندان قابل توجه نیست؟

-معمولاً معادنی که تعطیل می شوند به چند دلیل است و می توان یکی از این دلایل را، دلیل اقتصادی اعلام کرد. در این حالت، ممکن است شرایط اقتصادی برای فعالیت این معادن مناسب نباشد. همین موضوع اقتصادی هم، می تواند علت های مختلفی داشته باشد از جمله این که کارهای اکتشافی در این نوع معادن، به درستی انجام نشده باشد، یا بازاریابی و تحریک بازارهای داخلی و خارجی انجام نشده باشد، یا به دلایل دیگری باشد از جمله این که ذخیره معدنی، ذخیره مناسبی نیست، یا نوع ماده معدنی از عیار مطلوب برخوردار نباشد.

همه این دلایل، دلایل اقتصادی غیر فعال شدن معادن کشور هستند، اما دلیل دیگری که می تواند باعث تعطیلی معادن شود، عواملی هستند که با بحث اقتصادی مرتبط نیست از جمله معارضان محلی فعالیت معادن و همچنین مخالف نهادها و سازمان های دیگر ولی موثر در بخش صنعت و معدن مثل سازمان محیط زیست، سازمان منابع طبیعی، سازمان انرژی اتمی، وزارت میراث فرهنگی و سایر موارد اینچنینی که وجود دارند.

این نوع معارضان و مخالفت ها باعث می شود برخی معادن کشور، فعالیت خودشان را به صورت موقت یا دائم، متوقف کنند. آنچه که برای ما مهم است، همه این مجموعه نیست، چرا که بخشی از معادن از نظر اکتشافات، یا انجام عملیات دقیق ارزیابی ذخیره معدنی، در شرایط ضعیفی قرار گرفته اند. معادنی برای ما مهم هستند که اتفاقاً بضاعت کافی دارند ولی معارضان از هر نوعی چه دولتی و چه مردمی، اجازه فعالیت معدنی را از معدن دار سلب کرده اند.

من فکر می کنم آمار معادن فعال و غیر فعال کشور، نباید چندان ذهن ما را مشغول کند. چرا که یک معدن کوچک، می تواند در یک منطقه، به طور کامل مفید باشد و از طرف دیگر یک معدن بزرگ نیز می تواند تاثیرگذار در توسعه ملی باشد. از این جهت، تفاوتی بین معادن کوچک و بزرگ نیست.

*به نظر شما، عمدتاً معادن کوچک که معمولاً سرمایه گذاری زیادی هم در آنها انجام نمی شود دچار مشکل بوده یا تعطیل شده اند؟

-خیر. دلایل تعطیل شدن معادن کشور، همان مواردی است که مطرح کردم و اگر معارضان، باعث تعطیلی معادن شده باشند، دیگر معدن کوچک و بزرگ نمی شناسد. اگر هم دلیل اقتصادی مطرح باشد، معمولاً موضوع اقتصادی متوجه معادن کوچک است، یعنی معادن کوچک مقیاس، بالاخره از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیستند، یا از نظر عیار ماده معدنی، مسائلی دارند که نمی شود فعلاً از این نوع معادن استفاده کرد، یا این که از نظر اکتشافی، هنوز اکتشاف کاملی در مورد آنها انجام نشده.

ما بسیاری از معادن کوچک را داشته ایم که بعداً با کار اکتشافی مناسب، به معادن بزرگ تبدیل شده اند. اتفاقاً این نوع معادن، قبل از این تحول، چند دوره مالکیت آنها دست به دست شده بود. در برخی موارد حتی خلع ید صورت گرفته ولی بالاخره وقتی یک نفر سرمایه گذار واقعی و دارای اهلیت، تولیت یک معدن را به عهده گرفته و بهره بردار مناسبی برای معدن بوده، کارهای زیربنایی انجام داده، کار اکتشافی درست انجام داده و معادن بزرگ از داخل این معادن دارای مشکل پیدا شده اند.

اصل قصه این است که ما باید به توسعه بخش معدن به شیوه «عرضه محور» برگردیم. تا زمانی به دنبال معادنی باشیم که در بخش صنعت، خریداری برای خرید ماده معدنی آن وجود داشته باشد، شرایط ما با شرایط مطلوب فاصله خواهد داشت، یعنی تقاضا محوری از سمت صنایع برای معادن، عامل اصلی عدم رشد بخش معدن بوده است.

در گام اول بخش معدن باید «عرضه محور» شود و باید معدن را مجزا از این که چه نیازی در داخل کشور و بخش صنعتی کشور وجود دارد، بررسی کنیم. در مجموع، بضاعت بخش معدن را باید به صورت کامل استخراج کنیم.

*آقای محتشمی پور، معاون امور معادن وزارت صنعت و معدن، در آبان 1401 گفته که در سال گذشته کمتر از 10 میلیون تُن مواد معدنی صادر شده و اصولاً صدور مواد معدنی خام از کشور ما صرفه و منطق اقتصادی ندارد. در حالی که دیدگاه جنابعالی به بخش معدن، فراتر از تامین نیاز بازار داخلی است.

-وقتی شناختی از بخش معدن وجود ندارد، اصلاً بحث صادرات یا بحث مصرف داخلی موضوعیتی ندارد. در رابطه با صرفه اقتصادی، قاعدتاً باید مولفه های مختلفی را در بخش معدن، دخیل کرد. قاعدتاً مواد معدنی، بنا به ارزش شان، شکل های مختلفی دارند، یعنی یک ماده معدنی کم ارزش، حساسیت های بیش تری روی عیار و کیفیت آن وجود دارد. در دنیای رقابتی باید برای این نوع مواد معدنی، فکر کرد.

از طرفی، معادن دیگری هم داریم که مواد معدنی با ارزش دارند. در این موارد، حساسیت ها در دنیا، نسبت به عیار و مشخصات آنها، پایین تر می آید و نسبت قیمت ماده معدنی به هزینه های حمل، متفاوت می شود. بنابراین، با هر عیاری و با هر هزینه حملی، همچنان صرفه اقتصادی برای صادرات آنها وجود دارد.

من فکر می کنم که نمی شود یک تحلیل یکسان و واحد برای همه مواد معدنی، ارائه کرد، یعنی نمی شود نتیجه گیری کنیم که الان هیچ ماده معدنی به صرفه برای صادرات وجود ندارد. این نوع دیدگاه، دیدگاه غلطی است و ما حتما در حوزه مواد معدنی، اول باید بشناسیم که چه چیزهایی داریم و بعد هم در یک فرآیند برای آنها بازاریابی کنیم.

این کار، اتفاقاً در قانون، مورد توجه قرار گرفته و قانونگذار، برایش متولی گذاشته است. اساساً سازمان توسعه تجارت، برای همین موضوع در کشور ما ایجاد شده که هر آنچه را در کشور به عنوان مزیت نسبی یا بضاعت صادراتی داریم، شناسایی کنیم و رایزنان اقتصادی ما در سراسر دنیا برای آنها بازاریابی کنند تا ضمن تحریک تقاضای خارجی، سهم مناسبی از بازار خارجی برای ایران کسب کنند.

بنابراین، فرآیند صادرات باید بر مبنای یک سیستم و ساختار مناسب شکل بگیرد. با همین فرمول، ما می توانیم صادرات مواد معدنی، داشته باشیم. در حالی که با این فرمول که الان کسی، کار نکند طبیعی است که بازارهای صادراتی دنیا منتظر ما ننشسته اند و منتظر نیستند که ما کالایی را که خواستیم با هر مدل و با هر شیوه ای صادر کنیم.

چندین سال است که هیچ صادر کننده ای، این اعتماد و اطمینان را ندارد که بر اساس قراردادهای مشخص، صادرات محموله های خودش را تنظیم کند، بلکه صادرات انجام شده به صورت بخشی و محدود انجام می شود.

برای مثال، صادر کننده ما محموله یک کشتی را برای صادرات آماده کرده و آن صادر می کند ولی هیچ امیدی ندارد وقتی محموله کشتی بعدی را که برای صادرات آماده می کند شرایط داخلی کشور و بخشنامه ها تغییر نکند.

*یعنی اوضاع به صورت قابل پیش بینی شده ای نیست که یک معدن دار برنامه دقیقی برای صادرات داشته باشد. چون ممکن است بر حسب شرایط، دولت یک دفعه تصمیم بگیرد و صادرات را ممنوع کند.

-بله. بنده، شخصاً یک فعال بخش معدن را می شناسم که برای صادرات تعداد 5 کشتی مواد معدنی، با شرکت خارجی صحبت کرده و اولین محموله را با یک فرمول و یک قانون صادر کرده است. دومین محموله را با یک فرمول و یک قانون دیگر، صادر کرده است، اما وقتی می خواسته سومین محموله را صادر کند، دولت محدودیت های صادراتی را اعلام کرد و او نتوانست محموله سوم را صادر کند.

در صورتی که ما باید توجه کنیم که موضوع صادرات، موضوع فروش است. وقتی می خواهیم کالایی را بفروشیم، کسی برای ما فرش قرمز پهن نکرده و فروش یک کالا دشواری های زیادی دارد. برای فروش یک کالا حتماً باید برنامه داشت و حتما برای کسب سهم از بازار خارجی، باید فکر کرد و برای آن تسهیلات گذاشت.

اغلب دولت ها، برای تقویت صادرات، تسهیلات زیادی به صادر کنندگان خودشان ارائه می کنند. وقتی می خواهیم یک کالا و نه الزاماً ماده معدنی بخریم، برای ما فرش قرمز پهن می کنند، ما را دعوت کرده و از ما پذیرایی می کنند. چون ما خریدار هستیم، با استقبال مواجه می شویم.

به محض این که بخواهیم یک کالا را بفروشیم، جای ما عوض می شود. به همین دلیل و در این حالت، ما هم باید یاد بگیریم که به صورت بین المللی بازاریابی کنیم و بدانیم که به صورت بین المللی خدمات بدهیم. اتفاقاً دولت برای این موضوع، باید فکر کند و این طور نباید باشد که دولت بگوید کاری به کار شما نداریم و صادرات انجام بدهید.

در حال حاضر، متاسفانه چندین سال و حتی بیش از 10 سال است که ما فقط دنبال این هستیم که شرایط به نحوی شود تا دولت بگوید کاری به کار شما ندارم و صادرات را انجام بدهید.

در حالی که کشورهای دنیا، این مرحله را طی کرده اند و نه تنها دولت به صادر کنندگان، نمی گوید کاری به کار شما ندارم، بلکه برنامه ریزی های حمایتی را برای صادر کنندگان انجام می دهد. در این چارچوب، امروزه دولت ها شرایط مناسبی را برای صادر کنندگان ایجاد می کنند تا کالای کشورهای خودشان در بازارهای هدف، جایگاه مناسب پیدا کنند.

*مقامات وزارت صنعت و معدن می گویند فقط 2 درصد از مواد معدنی استخراج شده در سال 1400 صادر شده. این مقامات به نوعی می گویند خام فروشی معدنی نداریم. یک بحث دیگر هم این است که مواد معدنی استخراج شده در کشور به محصول معدنی تبدیل شود تا برای کشورمان ارزش افزوده داشته باشد.

بر این اساس، می گویند با خام فروشی و صادرات مواد معدنی مقابله می کنند و به همین دلیل نسبت به صادرات مواد معدنی رضایت وجود ندارد.

-چند سالی هست که بحث مقابله خام فروشی مطرح می شود ولی قبل از آن هم، نگاه مثبتی به صادرات مواد معدنی وجود نداشت. بالاخره معنی این وضع، این است که ما هیچوقت رویکرد مناسبی به صادرات به معنای ابزار توسعه بخش معدن نداشته ایم.

البته اصطلاح «خام فروشی» هم، یک واژه پوپولیستی و غیر واقعی است. آن چیزی که به آن می گوییم خام فروشی، در یک چارچوب اقتصادی و چارچوب سیاستی، معنا پیدا می کند و نه این که ما هر اقدام و هر فروشی را خام فروشی تلقی کنیم. اگر کالایی داشته باشیم که در داخل کشور به آن نیاز نباشد، باید حتماً برای صادرات آن برنامه ریزی کنیم.

از طرف دیگر، این بار منفی گذاشتن بر موضوع «خام فروشی» هم غلط است. صادرات مواد معدنی، الزاما به این معنا نیست که ما یک کشور عقب مانده و غیر قابل توسعه هستیم. به هر حال استرالیا، صادرات مواد معدنی فراوانی دارد. اگر خام فروشی، درست نباشد پس باید استرالیا را عقب مانده ترین کشور دنیا بدانیم.

وقتی که در مقام قیاس، ایران را در بخش صادرات سنگ آهن با استرالیا مقایسه می کنیم، می بینیم که استرالیا، صادرات بیش تری دارد. اگر این طور باشد، وضعیت استرالیا از ما بدتر بوده و بیش از ایران، خام فروشی می کند. بنابراین، ما نباید نگاه منفی به صادرات مواد معدنی داشته باشیم.